Наталка Харытанюк

Пачну з галоўнага: аўтар “Кнігі зданяў” — чалавек светлы і стваральны.

З яго эстэтыкай пісьма гэта сапраўды мусіць стаць найістотнейшай характарыстыкай для чытача. Бо пісьмо Андрэя Гуцава магічнае — ён не выхоплівае з жыцця сюжэт, ён стварае сэнс і запускае яго ў космас — ляпіць сабе рэчаіснасць. Ён робіць гэта драйвова і трошкі нервова. На аголеным нерве. Без выпадковага слова ці гатовай формы. І таму эфект атрымліваецца магутным. Злы майстар, мізантроп на яго месцы — з тымі ж уводнымі дадзенымі і зададзенымі сістэмамі каардынатаў — нарабіў бы сур’ёзнай шкоды. Калі не чытачу, дык прынамсі космасу.

Андрэй Гуцаў піша кнігу, каб намацаць сцежкі паратунку. Для сябе. І для тых, хто зняверыўся.

***
Чалавекалюбства аўтара, на першы погляд, не зусім чалавекалюбства. Бо яно бесцялеснае. Нічога ў кнізе не трымаецца цвёрда ў межах чалавечага. Тут скрозь парыванні ў свет чыстых ідэй. Тут героі перажываюць рэінкарнацыю за рэінкарнацыяй, заклапочаныя ўспамінамі з папярэдніх жыццяў і снамі, дэманструюць парапсіхічныя здольнасці і практыкуюцца ў тэлепатыі.

Але Любоў праточваецца і ў бесцялесныя гісторыі зданяў. Напрыклад, у гісторыю пра самагубства і ўваскрасенне Бога, як сказаў бы невыпадковы тут Борхес, — у “Вагу золата”. Інжынер з Гомеля Істэн Лорыч бачыць сон пра дванаццаць паўстанцаў Кромвеля, якіх атачаюць і заганяюць на вежу каралеўскія войскі і выйсця ў якіх, здаецца, няма ніякага. Але адзін з паўстанцаў прыдумляе схему, што дазволіла б выратаваць хаця б палову з іх. “Калі адзін чалавек, прымаючы на сябе ролю памочніка, добраахвотна ахвяруе дзеля іншага ўсёй сваёй вечнай сутнасцю так, што яго больш не будзе нідзе (ні ў гэтым свеце, ні ў Раі, ні ў Пекле, ні ў Чыстцы, ні ў памяці ўсіх, хто яго калі-небудзь ведаў альбо даведаецца), гэтак бесперапынна выпрацоўваючы неабходную энергію, — другі чалавек назаўсёды пераходзіць у новы, ідэальны свет, у адну з бясконца магчымых бясконцасцяў”, — тэлепатычна перадае паплечніку паранены жаўнер. І — зноў жа — тэлепатычна ўзгадніўшы дэталі, паўстанцы збіраюць магічны ровар, круцячы педалі якога, шасцёра жаўнераў назаўжды вызваляюць шасцёх сваіх прыяцеляў. Яны выпускаюць іх на ровары ў лепшы свет — блукаць па небе, помніць усё, прыходзіць у сны да знявераных. Пасля аднаго з такіх сноў Істэн Лорыч з цяжкасцю прачынаецца — адчуваючы боль у нагах, такі, які бывае, калі доўга круціць педалі магічнага ровара.

І з’яўляцца ў сны да тых, хто не верыць у паратункі.

***
Здзіўляе ў кнізе тое, наколькі абачліва і ўзважана аўтар абыходзіцца з усімі сваімі рэчаіснасцямі. Ён далікатна пракладае лабірынты паміж падземнымі і заначнымі станамі і забараняе героям заставацца падоўгу толькі ў адным з іх.

Занадта прыгожы даўжэзны ліст Беларэцкага Абдзіраловічу — ад якога аж дух захлынае — герой называе практыкаваннем у юнгіянстве. Матэматычны шал Максіма Стопача наратар наагул абсякае. Як толькі чытач узнамерваецца расчуліцца, яго тут жа абдаюць ледзяным струменьчыкам рацыянальнасці. Душэўных узрушэнняў ці пакут не будзе нідзе, нібыта падкрэслівае аўтар, — ні ў гісторыі пра забітую маці (у “Відарысе цела заначнога змроку”), ні ў эсэ пра няўдалае харакіры Янкі Купалы (у “Японскім богу”).

Тут паўсюль вядзецца не пра душу. А пра дух.

Халодныя нябёсы — ёсць. “Крывавай кульці рэчаіснасці” — няма і па азначэнні не можа быць у Андрэя Гуцава.

***
Кніга заканчваецца “Маніфестам рэфлектыўнага пісьма” — крытэрамі, паводле якіх ёй хацела б, каб пра яе меркавалі. Насцярожвае адно: маніфест складзены героем Гуцава, Максімам Стопачам, які, паводле задумы аўтара, звар’яцеў яшчэ ў апавяданні “24 лютага”. І напісаў твор, што мусіў бы называцца “Кніга зданяў”.

Так, рэчаіснасць у такой кнізе ніхто і не думаў узнаўляць.

Кожны крок розуму да ведаў, — піша Максім у маніфесце, — адкрыццё. І найвялікшае задавальненне прыносіць карыстанне розумам.

Не падганяцца! — патрабуе нарэшце аўтар.

І не падганяецца — адпраўляе рэальнасць у бясконцую магчымасць бясконцасцяў, а сам пражывае сваё жыццё ў літаратуры. Ад гэтага і кніга яго становіцца мета-кнігай.

“Кніга зданяў” невыпадкова — у найлепшых metafiction-традыцыях — прашчамляецца ў рэчаіснасць сваіх жа герояў: яны яе чытаюць, трымаюць на сталах, зайздросцяць яе назве. Бо толькі так можна зняць цяжар створанага свету. Цяжар завершанасці і канчатковасці. І выратаваць самога сябе — з пасткі ўпэўненасці.

Ёсць у гэтай мета-кнізе і шэдэўральная мета-гісторыя — “Містэрыя Залатога Веку”.

Яна пачынаецца з тэлепатычнай камунікацыі наратара і яго прыяцеля, выкладчыка беларускай літаратуры пачатку ХХ стагоддзя Ігната. “Андрэй, заходзь”, — выразна чуе наратар голас свайго сябра і выпраўляецца да яго ва ўніверсітэт. Каб перажыць там сапраўдную Містэрыю. Падчас размовы — пра Містэрыю.

Андрэй прызнаецца, што рыхтуе разгромны эсэй пра шчырага беларуса бурачковага капылу. У якім прапануе новую праграму беларускаму шляху — перастаць плакаць пра гаротную долю ды навучыцца гуляцца з нацыянальнымі вобразамі, узятымі з глыбейшых і шырэйшых пластоў нашай культуры. На што выкладчык Ігнат заяўляе: пра гэта за яго ўжо напісаў на пачатку ХХ стагоддзя Андрэй Беларэцкі ў лісце Ігнату Абдзіраловічу.

Ігнат чытае Андрэю знойдзены ў архівах урывак з ліста Андрэя да Ігната. У лісце аспрэчваецца ключавая думка “Адвечнага шляху” — пра тое, што вызначальным чыннікам нашага менталітэту было духоўнае ваганне між Усходам і Захадам. Насамрэч, піша Беларэцкі, гэта пытанне ўсяго толькі апошніх двухсот пяцідзесяці гадоў. Вызначальную рысу варта шукаць нашмат глыбей — ад пачатку нашай культуры, а гэта Беларэцкі адносіць ажно да старажытнагрэцкіх часоў. І падставовая рыса беларусаў, на яго думку, павязана з міфам Купальскай ночы. Містэрыяй вяртання ў Залаты Век.

“…Паколькі процівагі Містэрыі ў гадавым цыкле не існуе — непазбежна адбываецца назапашванне народам пазітыўнай, спрыяльнай энергіі, уздзеянне якой на чалавека больш чым проста станоўчае, — на пэўным этапе такога назапашвання заканамерна праяўленне парапсіхічных здольнасцяў: яснабачання, тэлепатыі, майстэрства пераўвасаблення (пераносу свядомасці), матэрыялізацыя ўяўленняў і г.д. Станоўчая энергія заўсёды дасканаліць чалавечую асобіну і мае сваім напрамкам Неўміручасць, Богападабенства…”

Пры канцы мета-гісторыі аўтар яшчэ раз мяняе рэчаіснасці месцамі — і цяпер ужо апавядальнікам становіцца Андрэй Беларэцкі з 1920-ых гадоў, які, выходзіць, і прыдумаў тых сваіх чытачоў-інтэрпрэтатараў з канца ХХ стагоддзя. Праявіўшы не абы-якія парапсіхічныя здольнасці.

***
Хто аўтар па перакананнях, думаю я цягам кнігі. Будыст — не будыст? Хрысціянін “з нюансамі”? Утаемнічоны экуменіст?

Насцярога да пыхлівай мудрасці адчуваецца ўжо ў эпіграфе — урыўку з “Братоў Карамазавых” пра філосафа, які, нават пабачыўшы вечнае жыццё пасля смерці, адмовіўся ісці — у якасці пакарання — квадрыльён кіламетраў, каб пасля трапіць у Рай. Відаць, насцярога гэтая традыцыйная для кнігі пра зданяў. З яе ж пачынаў “Дзяды” і Адам Міцкевіч — узяўшы эпіграфам шэкспіраўскія словы пра рэчы, невядомыя філасофіі.

Нарэшце сустракаю думку, якая ўсё ставіць на месца ў маіх пошуках пра светагляд аўтара — думку пра шчасце. І пра тых, хто можа яго падарыць.

Толькі смяротныя.

Чамусьці ў леташніх кнігах менавіта гэтая думка звінела найбольш кранальна. І западала ў сэрца.

Сяргей Дубавец падумаў яе ў зімовай казцы пра Кайлюса і Зелбу.

Сяргій Жадан — у “Месапатаміі” (“…і знаючи все, що чекає на них / він все ж вимовляє її ім’я…”).

Олэна Стэпанэнко — у вершы-малітве пра апошняе лета і пра зерне, у якое збярэцца ўвесь наш боль пасля таго, як нас ужо не стане. (“…Всі болі світу, згущені до точки/ вернуться зерням у Твої сади/ Благослови ж його і посади”).

Толькі смяротныя здольныя дарыць шчасце.

Магчыма, кніга зданяў менавіта пра гэта. Пра прымірэнне з бытным светам, што так няўмольна выцясняе з нас нашу сапраўдную радзіму. Ці нас — з гэтай радзімы — свету чыстых ідэй і светлых парыванняў.

Пра ваганні і прымірэнне.

Пра выратаванне простай думкай: няма нічога канчатковага!