Мікалай Пашкевіч
“Вера”
Брэст: “Альтэрнатыва”
Пра кнігу:
Лёс чалавека — кропля ў гісторыі грамадства. Але ж з такіх кропель якраз і складаецца гэтая гісторыя. Бо чаго яна вартая без чалавечых жыццяў, памкненняў, учынкаў?
У кнізе на аснове дакументальнага матэрыялу апавядаецца пра жыццё ветэрана Вялікай Айчыннай вайны, жыхара вёскі Рубель Столінскага раёна, Сцяпана Данілавіча Кажаноўскага — аднаго з мільёнаў тых, хто прайшоў праз няпростыя выпрабаванні, апынуўся на полі бою дабра і зла, каб адстаяць, захаваць і прадоўжыць гісторыю Радзімы.
Адрасуецца ўсім, хто неабыякавы да мінулага нашай краіны, лёсу асобнага чалавека — неад’емнай часцінкі гісторыі народа.
У кнізе на аснове дакументальнага матэрыялу апавядаецца пра жыццё ветэрана Вялікай Айчыннай вайны, жыхара вёскі Рубель Столінскага раёна, Сцяпана Данілавіча Кажаноўскага — аднаго з мільёнаў тых, хто прайшоў праз няпростыя выпрабаванні, апынуўся на полі бою дабра і зла, каб адстаяць, захаваць і прадоўжыць гісторыю Радзімы.
Адрасуецца ўсім, хто неабыякавы да мінулага нашай краіны, лёсу асобнага чалавека — неад’емнай часцінкі гісторыі народа.
Пра аўтара:
Мікалай Пашкевіч нарадзіўся 5 ліпеня 1958 г. у в. Рубель Столінскага раёна Брэсцкай вобласці. Вучыўся ў Рубельскай сярэдняй школе (1965—1975), служыў у войску (1976—1978). Закончыў філалагічны факультэт і завочна аспірантуру Брэсцкага дзяржаўнага інстытута імя А.С. Пушкіна. З 1988 года працаваў на кафедры беларускага мовазнаўства. Да 2013 года — старэйшы выкладчык Брэсцкага дзяржаўнага ўніверсітэта імя А.С. Пушкіна. Даследуе праблемы рыторыкі і стылістыкі. Асноўныя працы: «Рыторыка: метадычныя рэкамендацыі» (2004), дапаможнік «Рыторыка: практыкум для філалагічных спецыяльнасцей універсітэтата» (2006), вучэбна-метадычныя дапаможнікі «Праца з тэкстам на ўроках беларускай мовы» (1993; у суаўтарстве), «Праблемы транслінгвістыкі» (2010), «Рубельскі лексіка-фразеалагічны слоўнік» (2008), кніга «У родным слове адгукаецца душа….» (2012).
На фронце
З Равы-Рускай навабранцы накіраваліся пешшу па тэрыторыі Польшчы ў бок ракі Нараў, дзе з пачатку верасня 1944 года вяліся жорсткія баі паміж савецкімі і фашысцкімі войскамі.
Ішлі доўга. Кароткія прывалы аднаўлялі сілы ненадоўга…
Толькі на наступны дзень, позна вечарам, дабраліся да часовага месца дыслакацыі ваеннай часці, дзе здарожаныя байцы, не распранаючыся, амаль паваліліся спаць у палатках…
Ледзь пачала начная цемра рассейвацца, як пры ўваходзе ў палатку прагучала рэзкая каманда: «Пад’ём!». Спрасонку, не зусім добра ўсведамляючы, дзе ён знаходзіцца і што здарылася, Сцяпан усхапіўся на ногі. Праз якое імгненне свядомасць вярнула яго да рэальнасці. «Пачынаецца...» — падумаў Сцяпан. Соннымі галасамі загаманілі таварышы.
На хаду папраўляючы абмундзіраванне, усе хутка пакінулі палатку. Прайшло некалькі часу, і загучала новая каманда, якая паступіла ад ваеннага кіраўніцтва.
Салдаты, атрымаўшы сухі паёк, падсілкаваліся і рушылі на перадавую. Ішлі моўчкі ўслед за камандзірам. Кожны засяродзіўся на сваіх, толькі яму вядомых, думках.
Прыйшоўшы на месца, адкуль павінна пачацца наступленне, Сцяпан, як і ўсе байцы ўзвода, апынуўся ў загадзя выкапанай траншэі. Настаў час трывожнага чакання.
Калі добра развіднела і рассеяўся туман, пачалася артпадрыхтоўка. Мабыць, гадзіну савецкія войскі абстрэльвалі пазіцыі немцаў, якія акапаліся ў невялікім рэдкаватым лесе.
Не маўчалі і фашысты. Няспынны гул снарадаў напоўніў прастору, зямля хадзіла хадуном...
Потым распачалося наступленне на ворагаў. З ручным кулямётам у руках Сцяпан разам з аднапалчанамі імкліва перамяшчаўся па лесе, набліжаўся да месца нямецкай абароны. Ён страляў у бок немцаў і разам з усімі, хто быў у атацы, крычаў пераможнае «ўра». Яму, эмацыйна ўзрушанаму ў гэты момант, верылася: вось-вось фашысты павінны кінуцца наўцёкі. Пакуль Сцяпан не звяртаў увагі на тое, што некаторыя таварышы, з якімі нядаўна рыхтаваўся да бою, ужо ляжаць на зямлі цяжка параненыя ці мёртвыя. Толькі міжволі Сцяпанава памяць зафіксавала распластанага земляка, мужчыну з вёскі Альша́ны. Аднак разважаць над убачаным не было калі: наперадзе ўжо віднеліся фігуры немцаў. Здавалася: яшчэ некалькі хвілінаў — і варожа настроеныя салдаты пойдуць адзін на другога ў штыкавую атаку...
Але сілы былі няроўныя. Арудзійны агонь з боку ворага прыкметна ўзмацніўся, наступленне савецкіх вайскоўцаў захлынулася — яны мусілі адступіць на ранейшыя пазіцыі...
Атрымаўшы падмацаванне, перагрупіраваўшыся, праз нейкі час савецкія салдаты зноў пайшлі ў атаку на ворага. Яны ўшчыльную наблізіліся да абарончай пазіцыі фашыстаў, якія, урэшце, не вытрымалі націску і, пакідаючы акопы, пачалі адступаць. Гэта падбадзёрыла Сцяпана. Ён рашуча кінуўся наперад, ды нечакана за нешта зачапіўся і ўпаў разам з кулямётам. Імгненна падхапіўшыся, націснуў на пускавы механізм, але кулямёт маўчаў: пясок перашкаджаў паступленню куляў у затвор. Сцяпан, як і вучылі яго падчас збораў, не робячы лішніх рухаў, хутка ачысціў пускавы механізм ад пяску і праз хвіліну-дзве пачаў даганяць салдат, якія ўпарта наступалі на ворага. Прабегшы некалькі метраў па рэдкалессі, раптам Сцяпан заўважыў, што крыху збоку ад яго, за дрэвам, нешта варухнулася. «Як быццам шынель зварухнуўся ці што... Можа, мне падалося?» — паспеў падумаць Сцяпан. Напружыўшыся, гатовы ў любы момант выстраліць, ён асцярожна пачаў набліжацца да небяспечнага месца. Праз нейкі момант Сцяпан моцна здзівіўся: у акопе знаходзіўся немец. Прычым афіцэр: з пагонамі на плячах і жалезным крыжам каля шыі — адзнакай асаблівай заслугі вайскоўца перад фашысцкай Германіяй. Цела афіцэра было перахоплена рэменем, з замацаванай на ім кабурой для пісталета. Немец не рабіў ніякіх намаганняў, якія б паказвалі на тое, што ён можа выстраліць у Сцяпана. Баец жэстам загадаў немцу зняць з сябе рэмень і адкінуць убок. Нямецкі афіцэр, падняўшы адну руку ўверх, другой паспрабаваў выканаць загад, але яму ніяк не ўдавалася вызваліцца ад рэменя. Тады Сцяпан, трымаючы ручны кулямёт напагатове, наблізіўся да афіцэра метраў на пяць і перайшоў на мову жэстаў: паказаў, што рэмень можна зняць дзвюма рукамі. Нарэшце, немец зняў рэмень і з сілай шпурнуў убок так, што ён апынуўся на галіне дрэва. Нейкае імгненне вайскоўцы глядзелі адзін на аднаго. Першым парушыў псіхалагічную паўзу немец. Жэстамі ён паказаў, што гатовы аддаць Сцяпану брытву і гадзіннік. Сцяпан з недаверам глядзеў на палоннага і не ведаў, што з ім рабіць: стрэліць у бяззбройнага чалавека, няхай сабе і ворага, ён не мог. Пакуль баец разважаў, як яму быць далей, ззаду пачуліся крокі. Сцяпан азірнуўся і са здзіўленнем убачыў, што да яго набліжаецца лейтэнант Волкаў. «Чаму ён не з салдатамі?» — мільганула думка ў Сцяпана.
— Нямецкі афіцэр тут, — сказаў ён камандзіру і пацікавіўся: — Што з ім рабіць?
— Як што? Вядзі ў штаб, там ведаюць, што з ім рабіць.
— Таварыш лейтэнант, лепш вы завядзіце фашыста ў штаб, а я пабягу даганяць сваіх.
Сялянскі хлопец, апрануты ў ваенную форму, яшчэ не ведаў, што, захапіўшы ў палон нямецкага афіцэра, можна было атрымаць калі не ордэн, то хаця б медаль. (Як пазней Сцяпан даведаўся, дапытаўшы, праз два дні палоннага афіцэра расстралялі).
Пазбавіўшыся ад нечаканай праблемы, Сцяпан дагнаў сваіх аднапалчан.
Жорсткі бой працягваўся. Сцяпану ўжо не было калі думаць пра небяспеку, ён стараўся заняць зручнейшую пазіцыю і прыцэльным агнём страляў у ненавіснага яму ворага...
Крывавы бой працягваўся да таго часу, пакуль байцы поўнасцю выціснулі фашыстаў з лесу. Калі пасля бою салдаты пачалі збірацца на ўзлеску, то стала зразумела, якой цаной дасталася перамога: ад узвода, у якім ваяваў Сцяпан, засталося чалавек восем, не болей. Не меншыя страты панеслі і іншыя падраздзяленні роты.
Сцяпан, пакуль яшчэ не зусім добра ўсведамляючы тое, што адбылося з яго аднапалчанамі, са здзіўленнем і болем у душы, глядзеў на забітых і цяжка параненых, якія ляжалі між дрэў. Вачамі пашукаў свайго падносчыка кулямётных дыскаў, але яго побач нідзе не было. Сцяпану стала шкада хлопца: хутчэй за ўсё ўжо мёртвы... А нядаўна быў жывы, марыў пра сустрэчу з роднымі, любіў курыць настолькі, што аддаваў свой хлеб за цыгарэты.
— Хлеб цябе па свеце носіць, сілы дае, а ты мяняеш яго на дым, — дакараў баявога паплечніка Сцяпан...
«І вось няма чалавека», — са скрухай падумаў Сцяпан.
Сцяпанавы думкі перапыніў камандзір: загадаў байцам акапацца, прывесці ў парадак зброю. Акопы выкапалі глыбокія — толькі галава тырчала. Новы падносчык дыскаў знаходзіўся амаль побач са Сцяпанам. Раптам памочнік, нічога не сказаўшы, чамусьці выскачыў з акопа і перабег у іншае месца. «Куды гэта ён?» — з недаўменнем паглядзеў Сцяпан услед свайму напарніку...
Праз некалькі хвілінаў немцы, якія, відаць, загадзя падрыхтавалі новыя абарончыя пазіцыі, пачалі «выпрабоўваць нервы» праціўніка: час ад часу абстрэльвалі ўмацаванні савецкіх салдат. Яны таксама зрэдку «агрызаліся». Не вытрымаў і Сцяпан: выпусціў чаргу ў бок ворага. Нехта з фашыстаў імгненна адрэагаваў на Сцяпанаў выстрал: недалёка ад яго разарваліся некалькі снарадаў, прычым адзін з іх трапіў у акоп, дзе павінен быў знаходзіцца памочнік. Ратуючыся ад небяспекі, Сцяпан паспеў прысесці ў акопе, прыўзняўшы руку з кулямётам, і ў гэты момант яго заваліла зямлёй: на паверхні засталіся галава і паднятая рука. Ён паспрабаваў вызваліцца ад зямлі. Было нязручна адграбаць пясок не зусім вольнай рукой. Калі ж паступова вызваліў сябе да ўзроўню грудзей, аднекуль з’явіўся падносчык дыскаў, які дапамог свайму кулямётчыку канчаткова пазбавіцца ад пасткі. Сцяпану пашанцавала: у пяску, ад якога ён вызваліўся, ляжалі асколкі снарада…
На перадавой зноў наступіла часовае зацішша. Байцы змянілі пазіцыі і акапаліся ў новым месцы. У адным з акопаў Сцяпан убачыў аднавяскоўца —Алеся. Гэта была маленькая радасць: усё роўна як атрымаў вестачку са сваёй радзімы.
— Сцяпан, есці хочаш? — пацікавіўся Алесь.
— Дзіва што! А ў цябе нешта ёсць?
— Паўтары буханкі хлеба.
— Кінь мне паўбуханкі, некалі разлічуся, — паспрабаваў пажартаваць Сцяпан.
Алесь размахнуўся — хлеб упаў побач са Сцяпанавым акопам. Абцёршы ад пяску, згаладалы за дзень, Сцяпан са смакам з’еў пачастунак земляка.
У гэты дзень ні савецкія, ні нямецкія салдаты болей не распачыналі бой. Пад вечар новы ўзвод кулямётчыкаў замяніў байцоў, якія ўцалелі падчас дзённага бою.
Па дарозе на месца дыслакацыі камандзір Сцяпанавага ўзвода дазволіў сваім падначаленым гадзіну адпачыць у траншэі. Знясіленыя, яны імгненна паснулі. Пасля лейтэнант ледзь разбудзіў тых, каму пашанцавала застацца жывымі...
Праз некалькі дзён узвод, у якім ваяваў Сцяпан, папоўніўся «навічкамі». І тыя, хто ўжо не адзін кіламетр прайшоў па цяжкай дарозе вайны, і пакуль нявопытныя байцы рыхтаваліся да выхаду на перадавую, якая была за бліжэйшым лесам. Калі з каманднага пункта паступіў баявы загад, Сцяпан і яго таварышы накіраваліся лясной дарогай туды, дзе чуліся трывожныя гукі кананады. Менш як праз гадзіну яны дабраліся да ўзлеску. За дарогай, якая ішла побач з лесам, віднеліся траншэі. Камандзір паставіў перад салдатамі задачу: перабегчы дарогу, ускочыць у траншэю і далей кіравацца да ракі Нараў.
Адлегласць цераз дарогу маленькая, а рызыка вялікая, бо ў любы момант яна магла каштаваць жыцця кожнаму з тых, хто зараз апынуўся на ўзлеску, каб падступіцца да ўмацаванняў ворага. Немцы перыядычна абстрэльвалі ўзлесак — за дарогай, на адкрытым месцы, ляжалі целы забітых савецкіх салдат.
Наблізіўшыся ўпрытык да небяспечнай дарогі, Сцяпан з размаху шпурнуў сумку з дыскамі, і яму пашанцавала: яна якраз трапіла ў траншэю. Прысеў за бліжэйшым дрэвам, каб засланіцца ад куль. Сабраўшыся з сіламі, Сцяпан, здаецца, у адзін момант перабег дарогу — паласу смерці — і таксама апынуўся ў траншэі. Падхапіўшы сумку, угнуўшы спіну, стаў рухацца па вузкім рове ў бок ракі, дзе сканцэнтраваліся савецкія салдаты.
Перад імі стаяла няпростая задача: фарсіраваць раку Нараў і прадоўжыць наступленне на ворага. Выкананне задання ўскладнялася нязручным для байцоў рачным ландшафтам.
Бераг, побач з якім акапаліся савецкія вайскоўцы, быў пакаты, добра праглядаўся з супрацьлеглага абрывістага берага, дзе знаходзіліся фашысты. Гэта дапамагала ім лепш кантраляваць баявую сітуацыю.
Пад прыкрыццём агню савецкія байцы некалькі разоў спрабавалі перабрацца на лодках цераз раку. Але безвынікова… Салдаты, не даплыўшы да супрацьлеглага берага, гінулі ад варожых куль.
Калі Сцяпан апынуўся ў траншэі, што знаходзілася недалёка ад ракі, з каманднага пункта паступіў загад: узмацніць абстрэл берага, дзе знаходзяцца фашысты і зноў падрыхтаваць дзесяць лодак для пераправы. Байцы сталі рыхтавацца да новай спробы пераадолець водную перашкоду. У падрыхтаваныя лодкі селі па дваццаць чалавек. Да Сцяпана чарга не дайшла, таму ён пакуль застаўся на беразе. Як толькі лодкі наблізіліся, прыкладна, да сярэдзіны ракі, немцы прыцэльным агнём пачалі страляць з гарматаў. Быццам у сне, Сцяпан назіраў за тым, як пад няспынным абстрэлам ворага лодкі бездапаможна перакульваліся — рака або імгненна праглынала іх разам з салдатамі ці, як бы пацвельваючыся, давала вайскоўцам шанец пазмагацца са смяртэльнай стыхіяй. Аднак шансаў выжыць у няшчасных не было: праз колькі хвілінаў вада неахвотна расступалася, забірала ў ахвяраў жыццё і накрывала іх тоўстым пахавальным векам.
Загінулі ўсе салдаты, якія яшчэ зусім нядаўна садзіліся ў лодкі, спадзеючыся, што бяда абміне іх...
З Равы-Рускай навабранцы накіраваліся пешшу па тэрыторыі Польшчы ў бок ракі Нараў, дзе з пачатку верасня 1944 года вяліся жорсткія баі паміж савецкімі і фашысцкімі войскамі.
Ішлі доўга. Кароткія прывалы аднаўлялі сілы ненадоўга…
Толькі на наступны дзень, позна вечарам, дабраліся да часовага месца дыслакацыі ваеннай часці, дзе здарожаныя байцы, не распранаючыся, амаль паваліліся спаць у палатках…
Ледзь пачала начная цемра рассейвацца, як пры ўваходзе ў палатку прагучала рэзкая каманда: «Пад’ём!». Спрасонку, не зусім добра ўсведамляючы, дзе ён знаходзіцца і што здарылася, Сцяпан усхапіўся на ногі. Праз якое імгненне свядомасць вярнула яго да рэальнасці. «Пачынаецца...» — падумаў Сцяпан. Соннымі галасамі загаманілі таварышы.
На хаду папраўляючы абмундзіраванне, усе хутка пакінулі палатку. Прайшло некалькі часу, і загучала новая каманда, якая паступіла ад ваеннага кіраўніцтва.
Салдаты, атрымаўшы сухі паёк, падсілкаваліся і рушылі на перадавую. Ішлі моўчкі ўслед за камандзірам. Кожны засяродзіўся на сваіх, толькі яму вядомых, думках.
Прыйшоўшы на месца, адкуль павінна пачацца наступленне, Сцяпан, як і ўсе байцы ўзвода, апынуўся ў загадзя выкапанай траншэі. Настаў час трывожнага чакання.
Калі добра развіднела і рассеяўся туман, пачалася артпадрыхтоўка. Мабыць, гадзіну савецкія войскі абстрэльвалі пазіцыі немцаў, якія акапаліся ў невялікім рэдкаватым лесе.
Не маўчалі і фашысты. Няспынны гул снарадаў напоўніў прастору, зямля хадзіла хадуном...
Потым распачалося наступленне на ворагаў. З ручным кулямётам у руках Сцяпан разам з аднапалчанамі імкліва перамяшчаўся па лесе, набліжаўся да месца нямецкай абароны. Ён страляў у бок немцаў і разам з усімі, хто быў у атацы, крычаў пераможнае «ўра». Яму, эмацыйна ўзрушанаму ў гэты момант, верылася: вось-вось фашысты павінны кінуцца наўцёкі. Пакуль Сцяпан не звяртаў увагі на тое, што некаторыя таварышы, з якімі нядаўна рыхтаваўся да бою, ужо ляжаць на зямлі цяжка параненыя ці мёртвыя. Толькі міжволі Сцяпанава памяць зафіксавала распластанага земляка, мужчыну з вёскі Альша́ны. Аднак разважаць над убачаным не было калі: наперадзе ўжо віднеліся фігуры немцаў. Здавалася: яшчэ некалькі хвілінаў — і варожа настроеныя салдаты пойдуць адзін на другога ў штыкавую атаку...
Але сілы былі няроўныя. Арудзійны агонь з боку ворага прыкметна ўзмацніўся, наступленне савецкіх вайскоўцаў захлынулася — яны мусілі адступіць на ранейшыя пазіцыі...
Атрымаўшы падмацаванне, перагрупіраваўшыся, праз нейкі час савецкія салдаты зноў пайшлі ў атаку на ворага. Яны ўшчыльную наблізіліся да абарончай пазіцыі фашыстаў, якія, урэшце, не вытрымалі націску і, пакідаючы акопы, пачалі адступаць. Гэта падбадзёрыла Сцяпана. Ён рашуча кінуўся наперад, ды нечакана за нешта зачапіўся і ўпаў разам з кулямётам. Імгненна падхапіўшыся, націснуў на пускавы механізм, але кулямёт маўчаў: пясок перашкаджаў паступленню куляў у затвор. Сцяпан, як і вучылі яго падчас збораў, не робячы лішніх рухаў, хутка ачысціў пускавы механізм ад пяску і праз хвіліну-дзве пачаў даганяць салдат, якія ўпарта наступалі на ворага. Прабегшы некалькі метраў па рэдкалессі, раптам Сцяпан заўважыў, што крыху збоку ад яго, за дрэвам, нешта варухнулася. «Як быццам шынель зварухнуўся ці што... Можа, мне падалося?» — паспеў падумаць Сцяпан. Напружыўшыся, гатовы ў любы момант выстраліць, ён асцярожна пачаў набліжацца да небяспечнага месца. Праз нейкі момант Сцяпан моцна здзівіўся: у акопе знаходзіўся немец. Прычым афіцэр: з пагонамі на плячах і жалезным крыжам каля шыі — адзнакай асаблівай заслугі вайскоўца перад фашысцкай Германіяй. Цела афіцэра было перахоплена рэменем, з замацаванай на ім кабурой для пісталета. Немец не рабіў ніякіх намаганняў, якія б паказвалі на тое, што ён можа выстраліць у Сцяпана. Баец жэстам загадаў немцу зняць з сябе рэмень і адкінуць убок. Нямецкі афіцэр, падняўшы адну руку ўверх, другой паспрабаваў выканаць загад, але яму ніяк не ўдавалася вызваліцца ад рэменя. Тады Сцяпан, трымаючы ручны кулямёт напагатове, наблізіўся да афіцэра метраў на пяць і перайшоў на мову жэстаў: паказаў, што рэмень можна зняць дзвюма рукамі. Нарэшце, немец зняў рэмень і з сілай шпурнуў убок так, што ён апынуўся на галіне дрэва. Нейкае імгненне вайскоўцы глядзелі адзін на аднаго. Першым парушыў псіхалагічную паўзу немец. Жэстамі ён паказаў, што гатовы аддаць Сцяпану брытву і гадзіннік. Сцяпан з недаверам глядзеў на палоннага і не ведаў, што з ім рабіць: стрэліць у бяззбройнага чалавека, няхай сабе і ворага, ён не мог. Пакуль баец разважаў, як яму быць далей, ззаду пачуліся крокі. Сцяпан азірнуўся і са здзіўленнем убачыў, што да яго набліжаецца лейтэнант Волкаў. «Чаму ён не з салдатамі?» — мільганула думка ў Сцяпана.
— Нямецкі афіцэр тут, — сказаў ён камандзіру і пацікавіўся: — Што з ім рабіць?
— Як што? Вядзі ў штаб, там ведаюць, што з ім рабіць.
— Таварыш лейтэнант, лепш вы завядзіце фашыста ў штаб, а я пабягу даганяць сваіх.
Сялянскі хлопец, апрануты ў ваенную форму, яшчэ не ведаў, што, захапіўшы ў палон нямецкага афіцэра, можна было атрымаць калі не ордэн, то хаця б медаль. (Як пазней Сцяпан даведаўся, дапытаўшы, праз два дні палоннага афіцэра расстралялі).
Пазбавіўшыся ад нечаканай праблемы, Сцяпан дагнаў сваіх аднапалчан.
Жорсткі бой працягваўся. Сцяпану ўжо не было калі думаць пра небяспеку, ён стараўся заняць зручнейшую пазіцыю і прыцэльным агнём страляў у ненавіснага яму ворага...
Крывавы бой працягваўся да таго часу, пакуль байцы поўнасцю выціснулі фашыстаў з лесу. Калі пасля бою салдаты пачалі збірацца на ўзлеску, то стала зразумела, якой цаной дасталася перамога: ад узвода, у якім ваяваў Сцяпан, засталося чалавек восем, не болей. Не меншыя страты панеслі і іншыя падраздзяленні роты.
Сцяпан, пакуль яшчэ не зусім добра ўсведамляючы тое, што адбылося з яго аднапалчанамі, са здзіўленнем і болем у душы, глядзеў на забітых і цяжка параненых, якія ляжалі між дрэў. Вачамі пашукаў свайго падносчыка кулямётных дыскаў, але яго побач нідзе не было. Сцяпану стала шкада хлопца: хутчэй за ўсё ўжо мёртвы... А нядаўна быў жывы, марыў пра сустрэчу з роднымі, любіў курыць настолькі, што аддаваў свой хлеб за цыгарэты.
— Хлеб цябе па свеце носіць, сілы дае, а ты мяняеш яго на дым, — дакараў баявога паплечніка Сцяпан...
«І вось няма чалавека», — са скрухай падумаў Сцяпан.
Сцяпанавы думкі перапыніў камандзір: загадаў байцам акапацца, прывесці ў парадак зброю. Акопы выкапалі глыбокія — толькі галава тырчала. Новы падносчык дыскаў знаходзіўся амаль побач са Сцяпанам. Раптам памочнік, нічога не сказаўшы, чамусьці выскачыў з акопа і перабег у іншае месца. «Куды гэта ён?» — з недаўменнем паглядзеў Сцяпан услед свайму напарніку...
Праз некалькі хвілінаў немцы, якія, відаць, загадзя падрыхтавалі новыя абарончыя пазіцыі, пачалі «выпрабоўваць нервы» праціўніка: час ад часу абстрэльвалі ўмацаванні савецкіх салдат. Яны таксама зрэдку «агрызаліся». Не вытрымаў і Сцяпан: выпусціў чаргу ў бок ворага. Нехта з фашыстаў імгненна адрэагаваў на Сцяпанаў выстрал: недалёка ад яго разарваліся некалькі снарадаў, прычым адзін з іх трапіў у акоп, дзе павінен быў знаходзіцца памочнік. Ратуючыся ад небяспекі, Сцяпан паспеў прысесці ў акопе, прыўзняўшы руку з кулямётам, і ў гэты момант яго заваліла зямлёй: на паверхні засталіся галава і паднятая рука. Ён паспрабаваў вызваліцца ад зямлі. Было нязручна адграбаць пясок не зусім вольнай рукой. Калі ж паступова вызваліў сябе да ўзроўню грудзей, аднекуль з’явіўся падносчык дыскаў, які дапамог свайму кулямётчыку канчаткова пазбавіцца ад пасткі. Сцяпану пашанцавала: у пяску, ад якога ён вызваліўся, ляжалі асколкі снарада…
На перадавой зноў наступіла часовае зацішша. Байцы змянілі пазіцыі і акапаліся ў новым месцы. У адным з акопаў Сцяпан убачыў аднавяскоўца —Алеся. Гэта была маленькая радасць: усё роўна як атрымаў вестачку са сваёй радзімы.
— Сцяпан, есці хочаш? — пацікавіўся Алесь.
— Дзіва што! А ў цябе нешта ёсць?
— Паўтары буханкі хлеба.
— Кінь мне паўбуханкі, некалі разлічуся, — паспрабаваў пажартаваць Сцяпан.
Алесь размахнуўся — хлеб упаў побач са Сцяпанавым акопам. Абцёршы ад пяску, згаладалы за дзень, Сцяпан са смакам з’еў пачастунак земляка.
У гэты дзень ні савецкія, ні нямецкія салдаты болей не распачыналі бой. Пад вечар новы ўзвод кулямётчыкаў замяніў байцоў, якія ўцалелі падчас дзённага бою.
Па дарозе на месца дыслакацыі камандзір Сцяпанавага ўзвода дазволіў сваім падначаленым гадзіну адпачыць у траншэі. Знясіленыя, яны імгненна паснулі. Пасля лейтэнант ледзь разбудзіў тых, каму пашанцавала застацца жывымі...
Праз некалькі дзён узвод, у якім ваяваў Сцяпан, папоўніўся «навічкамі». І тыя, хто ўжо не адзін кіламетр прайшоў па цяжкай дарозе вайны, і пакуль нявопытныя байцы рыхтаваліся да выхаду на перадавую, якая была за бліжэйшым лесам. Калі з каманднага пункта паступіў баявы загад, Сцяпан і яго таварышы накіраваліся лясной дарогай туды, дзе чуліся трывожныя гукі кананады. Менш як праз гадзіну яны дабраліся да ўзлеску. За дарогай, якая ішла побач з лесам, віднеліся траншэі. Камандзір паставіў перад салдатамі задачу: перабегчы дарогу, ускочыць у траншэю і далей кіравацца да ракі Нараў.
Адлегласць цераз дарогу маленькая, а рызыка вялікая, бо ў любы момант яна магла каштаваць жыцця кожнаму з тых, хто зараз апынуўся на ўзлеску, каб падступіцца да ўмацаванняў ворага. Немцы перыядычна абстрэльвалі ўзлесак — за дарогай, на адкрытым месцы, ляжалі целы забітых савецкіх салдат.
Наблізіўшыся ўпрытык да небяспечнай дарогі, Сцяпан з размаху шпурнуў сумку з дыскамі, і яму пашанцавала: яна якраз трапіла ў траншэю. Прысеў за бліжэйшым дрэвам, каб засланіцца ад куль. Сабраўшыся з сіламі, Сцяпан, здаецца, у адзін момант перабег дарогу — паласу смерці — і таксама апынуўся ў траншэі. Падхапіўшы сумку, угнуўшы спіну, стаў рухацца па вузкім рове ў бок ракі, дзе сканцэнтраваліся савецкія салдаты.
Перад імі стаяла няпростая задача: фарсіраваць раку Нараў і прадоўжыць наступленне на ворага. Выкананне задання ўскладнялася нязручным для байцоў рачным ландшафтам.
Бераг, побач з якім акапаліся савецкія вайскоўцы, быў пакаты, добра праглядаўся з супрацьлеглага абрывістага берага, дзе знаходзіліся фашысты. Гэта дапамагала ім лепш кантраляваць баявую сітуацыю.
Пад прыкрыццём агню савецкія байцы некалькі разоў спрабавалі перабрацца на лодках цераз раку. Але безвынікова… Салдаты, не даплыўшы да супрацьлеглага берага, гінулі ад варожых куль.
Калі Сцяпан апынуўся ў траншэі, што знаходзілася недалёка ад ракі, з каманднага пункта паступіў загад: узмацніць абстрэл берага, дзе знаходзяцца фашысты і зноў падрыхтаваць дзесяць лодак для пераправы. Байцы сталі рыхтавацца да новай спробы пераадолець водную перашкоду. У падрыхтаваныя лодкі селі па дваццаць чалавек. Да Сцяпана чарга не дайшла, таму ён пакуль застаўся на беразе. Як толькі лодкі наблізіліся, прыкладна, да сярэдзіны ракі, немцы прыцэльным агнём пачалі страляць з гарматаў. Быццам у сне, Сцяпан назіраў за тым, як пад няспынным абстрэлам ворага лодкі бездапаможна перакульваліся — рака або імгненна праглынала іх разам з салдатамі ці, як бы пацвельваючыся, давала вайскоўцам шанец пазмагацца са смяртэльнай стыхіяй. Аднак шансаў выжыць у няшчасных не было: праз колькі хвілінаў вада неахвотна расступалася, забірала ў ахвяраў жыццё і накрывала іх тоўстым пахавальным векам.
Загінулі ўсе салдаты, якія яшчэ зусім нядаўна садзіліся ў лодкі, спадзеючыся, што бяда абміне іх...
