“Ян Ялмужна”

Пралог

Роўны краіне ўладар, і смерць яго — доўгая справа. Смерць Аляксандра ліецца з палаца, цячэ па вуліцах Вільні, напаўняе іх да краёў, са звонкім цокатам вырываецца ў брамы. Скора ўжо яна зловіць князя ў Лідзе, схопіць яго ў Ашмяне, сцішыць у Вількаміры і Браславе. І кожнае месца, дакуль сягне князева смерць, адгэтуль будзе само яе множыць. Ва ўсе бакі яна раз'язджаецца ў вазáх, навыперадкі бяжыць маладымі нагамі і паважна разыходзіцца старымі ды ўсё грыміць капытамі па гасцінцах далей. Але князь вялікі. Вось ён мёртвы ўжо ў Наваградку і Менску, а ў Берасці і Кіеве жывы і князюе, і ягонае слова цяжкое там, як чыстае золата. І віленскі манах моліцца за спачын, а кіеўскі за здароўе, і часам іх вусны рухаюцца ў суладдзі, вымаўляючы адно імя. Праз немалы час усё нарэшце скончана, і толькі ў глухіх кутах краю князь мо пажыве яшчэ, незаўважаны смерцю, дзе тыдзень, дзе месяц, а дзе і болей. Але тое далёка і няскора. Пакуль жа расчыненыя брамы Вільні, імчаць конныя, і адзін між імі найшпарчэйшы з усіх. Ён не спыняецца, не збочвае ды не размыкае вуснаў, бо за вуснамі, на самым кончыку языка, вязе Аляксандраву смерць да свайго пана.

Грозны роў, глыбейшы за многія думы, атачыў каменныя сцены, цвярдзейшыя за ўсякае слова. Па ўсіх чатырох кутох — круглыя вежы з высокімі вострымі дахамі. З такой вежы відаць далёка, але чуваць хіба што гуд галасоў у двары замка. Недзе там, унізе, варта расступаецца перад знаёмым тварам і знаёмым словам, і гуд робіцца трывожным. Гаспадар чатырох высокіх вежаў, малады пан Ольбрахт, яшчэ імгненне ўглядаецца з паўднёвага акна ў бязрушную далеч, а тады са злою імклівасцю збягае па крутой лесвіцы ўніз. Позна. Найяснейшы князь Аляксандр мёртвы ўжо і тут, у Мураваных Геранёнах.

Аб тым, што ўладарова хвароба цяжэе, прыходзіла слова некалькі дзён таму, і пан Ольбрахт збіраўся назаўтра ехаць у Вільню. Пасля новай весткі марудзіць да раніцы было недарэчы. Па коней пайшлі, не чакаючы загаду. Ураднікам краю было ў такі час аб чым падумаць і было аб чым параіцца, і дзедзіч Мураваных Геранёнаў, гаспадарскі падчашы пан Ольбрахт Марцінавіч Гáштаўт мусіў спяшацца ў сталіцу. У доўгіх зборах не было патрэбы — дарога блізкая, а ў Вільні — свой дом, і маладая жонка, заўжды неахвотная ехаць з горада ў замак, ужо рыхтуецца, пэўна ж, да мужавага вяртання.

На замкавым двары тоўпіліся слугі і людзі з мястэчка, што прыйшлі па незлічоных справах, сваіх ці гаспадаровых. Гаманілі і шумелі, як заўжды, а смяяліся нават болей, чым звычайна — без дай прычыны, быццам і не было сумнай навіны пра мілага ўсім Аляксандра. Панурым вокам глядзеў адно стары Венцлаў, кухмістр, які і ў святы не ўсміхаўся; ён пахаваў жонку і дзяцей, і з імі сваю весялосць, у даўнюю маравую пошасць і з той пары заўжды быў маўклівы ды смутны, хаця справу сваю рабіў на зайздрасць усім панавым гасцям. Рэшта двара гула, а той-сёй і зусім нібы дурной травы аб'еўся. Гучнагалосы цясляр, уладар усяго драўлянага ўнутры гэтых каменных сцен, з пацешнымі грымасамі расказваў нешта свайму памагатаму, а той ківаў ды рагатаў. Двое маладых пахолкаў учынілі блазнаватую спрэчку, хто з іх вышэйшы ростам, і ніводны не жадаў саступіць. Вакол сабралася колца гледачоў, між імі млынар з няблізкай панавай вёскі, які прыехаў прасіць заступніцтва ў цяжбе аб зямлі. З гаспадаром ён пагаварыў яшчэ з самага ранку, а цяпер збіраўся дадому і нават выехаў бы ўжо, ды толькі дужа забалбатаўся са слугамі. Млынароў сын, хлопчык гадоў мо васьмі, упершыню ўзяты ў такую далёкую дарогу, не адыходзіў ад бацькі, але круціў галавою туды і сюды, спяшаючыся разглядзець усю безліч дзівосаў мураванага замка.

Асобна стаялі, голасна размаўляючы між сабою, збройныя баяры, што мусілі цяпер ехаць з панам у Вільню, між імі і вястун, які прывёз князеву смерць. Атрад надзейны, выпрабаваны. Усе яны шмат паваявалі, і вядома было, што ёсць паміж імі і смялейшыя, і баязлівейшыя, але няма такой сечы і няма такой хмары татарскіх стрэл, у якую ўсе яны не рынуцца без ваганняў, калі перад імі скача на магутным кані сам пан Ольбрахт Гаштаўт. Нехта з замкавых слугаў спрабаваў раз іх аб гэтым распытаць, і Якуб Рослаў, сталы ўжо баярын, адказаў не раздумваючы:

— Пан Ольбрахт мае такое Божае блаславенне, што ні з ім, ні з ягонымі бяды не робіцца, калі толькі час каму не прыйшоў, — і столькі ў гэтым адказе было шчырасці і ўпэўненасці, і так усё ў ім было зразумела і пераканаўча, быццам сапраўды нельга было і чакаць яснейшага тлумачэння.

Гаштаўт азірнуў двор і людзей ды замёр на міг у задуменні. Калі б хто жадаў пісаць з яго партрэт, то ў такі вось момант мусіў бы цішком да яго падкрасціся ды непаспешліва да дробязяў разглядзець. Ваяр у поўнай сіле, гадоў каля трыццаці пяці. Твар ганарлівы і суровы, але не зласлівы, вочы глыбокія, нос буйны, густыя бровы — нібы цёмныя хмары: калі сыдуцца над пераноссем, то чакай навальніцы. Дужая постаць, шырокія плечы, доўгія рукі. Калі ён праязджае вуліцамі Вільні ці Наваградка, старыя баяры жагнаюцца і дзякуюць Богу за ласку да краю, а ў матак хваравітых дзяцей яснеюць твары і лягчэе на сэрцы. Бо і гэты віцязь быў у маленстве, гавораць, зусім нядужы, так што ягоны бацька, пан Марцін, хаваў яго ад злога вока ў глухой сваёй вёсцы, ды нікому аб ім не казаў, ды часта жаліўся напаказ, што Бог не пасылае яму сына. Нават новая жонка пана Марціна, стрыечная сястра Ольбрахтавай нябожчыцы маці, не ведала аб пасынку. Дзесяцігадовым, дзіклівым, але акрыялым і зграбным хлопчык аб'явіўся ўпершыню перад вочы бацькавых сяброў ды крэўных.

Гоман мацнеў, усё часцей там ці сям выбухаў гучны смех, у паветры віравала, наляцеўшы невядома адкуль, шчаслівая шалёная весялосць. Вось нарэшце прывялі коней, і Гаштаўт, хутка акінуўшы іх позіркам, гукнуў аднаго з маладых баяраў у помач ды рушыў да іншай вежы — узброіцца ў дарогу. Ужо на лесвіцы ён пачуў, як штосьці выкрыкнуў вартавы. Да вялікай бяды было непадобна, і Гаштаўт нетаропка падняўся ў пакой, а там толькі вызірнуў, не стрымаўшы цікаўнасці, у акно. Сапраўды, нават яму было на што падзівіцца. А ўжо брамнікі ўнізе глядзелі, вядома, ва ўсе вочы.

Па ўзгорку, проста ўпоперак дарогі на Вільню, ездзілі туды і сюды, нібыта знарок красуючыся, рыцары на статных высокіх конях, і яснелі незнаёмымі гербамі харугвы, і трапяталіся плашчы дзівосных яркіх фарбаў, колераў поля перад жнівом, і вераснёўскага асінніку, і глыбокай ракі, і пераспелых вішняў, а на двух рыцарах былі плашчы ў колер золку, і калі яны з'язджаліся на імгненне побач, то кожны, хто іх бачыў, адразу прыкмячаў, што на адным — барва золку зімовага, а на другім — летняга. Трывожнае відовішча, калі падумаць, і нават пагрозлівае. Брамнікі адзін за адным змрачнелі тварамі, і следам пахмурнелі людзі ў двары — хто насмеліўшыся вызірнуць, а хто пачуўшы тлумачэнні іншых. Дзіўная весялосць змянілася страхам ці, можа, сама ў яго перавярнулася, і смех зусім замоўк. І ўсё ж, ад здзіўлення ці ад наслання, ніхто не падумаў зачыніць браму, а рыцары не спрабавалі наблізіцца і, здавалася, зусім не звярталі на замак увагі.

Калі пан вышаў нарэшце з вежы, віленскі вястун паспрабаваў расказаць яму, што дзеецца, але Гаштаўт прамовіў толькі:

— Бачыў з акна, — і з гэтымі словамі падняўся ў сядло. Баяры, што мусілі ехаць з ім, моўчкі зрабілі тое самае. Астатнія глядзелі баязліва, але нічога цяпер не казалі, зачараваныя гаспадаровай смеласцю. І сярод гэтага змоўклага неспакою пачуўся голас млынара, спужаны і ўзлаваны адначасова:

— Яне, халера на цябе! Куды?

Было з чаго крычаць: ягоны малы сын, выпусціўшы з рук падол бацькавай кашулі, падбег штодуху проста да пана Ольбрахта. Стаўшы перад гаспадаровы вочы, хлопчык пакланіўся ды, не чакаючы дазволу, загаварыў:

— Ясны пане, тыя рыцары, што там ездзяць... — ён пачаў рашуча і ясна, але пад суровым поглядам з-пад броваў-хмараў адразу страціў як найменей палову смеласці. — Тыя, за брамаю... Праз іх можна... Праз тых, на дарозе...

Малы зусім заблытаўся, ды разгубіўся ад уласнага недарэцтва, ды праз гэта заблытаўся яшчэ мацней. Невядома, чым скончылася б справа — выціснуў бы ён з сябе нешта ўцямнае ці пабег бы ў роспачы за бацькаву спіну, — але пан Ольбрахт абарваў чарговую спробу словамі ці то нечаканымі, а ці то, наадварот, адзіна прыдатнымі:

— Я ведаю.

Хлопчык разгублена ўтаропіўся на яго, зноў няўклюдна шпарка пакланіўся, а тады адбег і ўсё ж схаваўся за бацьку — адзінага ў двары чалавека, які трымцеў яшчэ мацней за самога нязванага райцу. Схоў аказаўся ненадзейным. Пан Ольбрахт пад'ехаў следам і спытаў, нібыта працягваючы пачатую размову, у млынара:

— То нялёгка ж, напэўна, са столькімі сынамі ды з адным млыном?

Млынар паспрабаваў прыгадаць, калі і каму ў замку ён паскардзіўся ўжо, колькі лустаў трэба адкроіць у ягоным доме, каб хапіла на ўсіх, але так і не прыгадаў. Зрэшты, з адказам ён прамарудзіў не дужа: так, па святой памяці жонцы ён застаўся з семярымі сынамі, і хлопцы ўсе, дзякуй Богу, здольныя ды працавітыя, толькі гаспадарка на ўсіх малая, але на тое...

— Венцлаве! — гукнуў Гаштаўт, не даслухаўшы да канца.

Заўжды смутны кухмістр павярнуўся да пана.

— Ты, Венцлаве, усё жалішся, што Бог не пакінуў табе сыноў, — сказаў пан Ольбрахт. — Аж паглядзі, іншаму іх дадзена сем, і ён таксама ходзіць пануры. Быў бы я ксяндзом, зрабіў бы з гэтага нядзельную казань, аж на ксяндза мяне не выгадавалі, так што зраблю іншае. Хлопчык гэты, бачыш, спрытны і кемлівы. Вазьмі яго да сябе ў кухню ды лічы адгэтуль за сына, ды вывучы ўсяму, што ўмееш сам, каб мне не сядзець у старым веку без прыстойнай смажаніны. Бо цябе, Венцлаве, я, мусіць, перажыву.

Такім нечаканым было гэтае легкадумнае дбанне адначасна пра млынара і пра кухмістра, што ніхто ў тую хвілю не падумаў аб нечым пытацца, а пярэчыць яны, напэўна, так і так бы не адважыліся. Гаштаўт павярнуў каня да брамы і даў шпоры, адно крыкнуўшы спадарожнікам:

— За мною, дзеля Божай ласкі, і што б вам ні здалося — не спыняйцеся!

Атрад праляцеў праз браму ды памчаў проста на дзіўных рыцараў. Некалькі цікаўных хлопцаў з варты выскачылі ўслед паглядзець, што ж будзе. Гаштаўтавы людзі не стрымлівалі коней, а дзіўныя рыцары не расступаліся, каб даць ім дарогу, і аднак ніхто ні з кім не сутыкнуўся — ці то праз шчаслівы выпадак, ці то праз тузін тузінаў шчаслівых выпадкаў. Коні ледзьве разміналіся, вершнікі за малым не чаплялі адзін аднога каленямі, нехта з малодшых баяраў мусіў непазбежна ўжо заблытацца ў плашчы колеру зімовага золку — але атрад праехаў праз незвычайную перашкоду, як праз ранішні туман, ды хутка знік з вачэй. А неўзабаве перад замкам і сапраўды нікога не было. Вартавыя не маглі потым пагадзіцца, як гэта выйшла. Рыцары, здаецца, не ад'язджалі і ў паветры таксама не раставалі, аднак мінула хвіліна — і ўзгорак быў зусім пусты. Нячыстая справа, прымаўляў пасля амаль кожны, хто пераказваў гэтае здарэнне.

Пляткарылі першы час і пра новага кухмістравага сына, бо ён, як ні павярні тую дзіўную падзею, усё ж меў да нязнаных рыцараў нейкае дачыненне. Венцлаў касавурыўся на Яна падазроным вокам, а калі пакідаў яго з чарговаю дробнаю працай, то вяртаўся хутка ды знянацку, нібы чакаў заспець, як нехта з важных паноў у каляровых плашчах дапамагае малому крышыць капусту. Але ішоў дзень па дні, а хлопчык не даваў нагоды ні для нараканняў, ні для падазрэнняў. Паспяваў усё хутка, але не захутка, ва ўсякай справе быў кемлівы, але не праз меру. Так мінуў месяц, і па месяцы стары Венцлаў падняўся пасярод ночы, укленчыў ды прамовіў:

— Дзякуй табе, святы Божа. За ўсе мае пацеры, за ўсе ялмужны, што раздаваў жабракам, атрымаў я пры канцы жыцця і сам ялмужну.

Гэтак ён прымаўляў яшчэ не раз, і сам сабе, і пры людзях, нават і пры самім пану Ольбрахту, калі той быў у Геранёнах. Таму і павялося, што спачатку жартам, а пасля проста па звычцы ды каб адрозніць ад іншых Янаў, кухмістравага прыйманага сына ў замку сталі зваць Янам Ялмужнам. А калі Венцлаў адышоў праз дзевяць год да сваіх і хлопцу давялося самому прымаць кухоннае ваяводства, то ніхто ўжо і не памятаў, што гэта мянушка. Так клікалі яго старэйшыя, так называлі з павагаю памагатыя, так звярталіся роўныя, так жа і згадвалі, калі была патрэба, у малітвах, якія растаюць у паветры і лятуць да адвечнага Божага пасаду, так жа і пісалі, калі мелі прычыну, у паперах, якія жывуць нашмат долей за людзей, калі толькі не трапяцца полымю. Чаму б тады і нам яго не зваць гэтак?