Міхаіл Баярын
“Самабыццё”
Вільня: “Логвінаў”
Пра кнігу:
Гэтая кніга пра мову і спадчыну сама з’яўляецца наследніцай трох традыцыяў — індыйскай каментацыйнай герменеўтыкі, еўрапейскай эсэістыкі і беларускага моўнага пурызму. Яна складаецца з невялікіх перакладаў святарных санскрыцкіх тэкстаў і медытацыяў на гэтыя творы. Яна задумана як мост над прорвай між сучасным мысленнем і светаглядам ведавай спадчыны.
Пра аўтара:
Міхаіл Баярын — паэт, філосаф, лінгвіст, перакладчык, знаўца граматыкі санскрыту, дызайнер шрыфтоў. Нарадзіўся ў 1978 годзе ў Менску. Атрымаў адукацыю ў класічнай філалогіі (2000) і праграмаванні (2014). Вывучаў санскрыт і лінгвістыку старажытнай Індыі, падарожнічаў па Індыі і Непале, вучыўся ў Санскрыцкім універсітэце Сампурнанда, (Варанасі, Індыя). Аўтар кніг паэзіі “Шалёны вертаградар” (1997) і “Заваёўнік” (2014), кнігі эсэ “Самабыццё” (2014), падручніка “Уводзіны ў традыцыйны санскрыт” (2014). Пераклаў на беларускую мову старажытна-індыйскую паэму “Багавітава Песня”.
Змяя і вяроўка
Гледачы прыходзяць у тэатр дзеля здзіўлення і прыносяць з сабой свет, што складаецца з вядомага — іх звычайнага жыцця. Аднак, свет актораў таксама складаецца толькі з вядомага — выдатна вывучаных роляў, добра знаёмага сцэнарыя, дэкарацыяў і складу выканаўцаў. Прычым, вядомае абодвух гэтых светаў — насамрэч аднаго парадку. Гасне святло, і сустрэча двух светаў вядомага спараджае невядомае. У чуваннях гледачоў узнікае мніва, ілюзія, не зводная да дэкарацыяў, словаў і рухаў актораў, існае іншага парадку, дзеля з’яўлення якога ўсе ўдзельнікі сабраліся ў адным месцы.
Дзед лічыць, што добра ведае гэты свет — што было, тое і будзе, няма нічога новага пад сонцам. Усё, што чакае ў жыцці яго нашчадкаў, яму здаецца загадзя прадвызначаным. Але ён сядае і распавядае ўнуку гісторыю, падобную на праўду. Той слухае спярша з цікавасцю, затым са здзіўленнем і захапленнем, пакуль у канцы гісторыі з расчараваннем не разумее, што дзед яго папросту разыграў. Пакуль ён быў у гэтай гульні, ён быў рэчывам для існавання нечага тонкага новага. Лацінскае слова illusio паходзіць ад кораня ludo (гуляць) азначае ўласна “розыгрыш, быццё ў гульні” (in-lusio). Навошта чалавек, спавядаючы рэлігію вядомага, стараецца здзівіць, стварыць невядомае ў іншых?
Адна з самых дзіўных рысаў чалавечага роду — гэта жаданне пераконваць адно аднаго. Што заўгодна, але ўпэўнена нешта ўпіхваць сваім бліжнім. Каб там, з таго боку, у існаванні якога па вялікім рахунку няма ніякай пэўнасьці, адбылося нешта дзіўнае, новае, невядомае. І гэта ня проста жаданьне пакінуць свой сьлед, адпячатак у іншым — бо з гэтага боку ніколі не ясна, што тут я і што тут сваё. Гэта і не радасць архітэктара, што бачыць дасканалае ўвасабленне свайго намыслу ў рэчыве.
Жаданне пераканаць, перакінуць мяч на той бок пляцоўкі, стварыць мніва ў іншым чуванні нясе ў сабе веер нечаканасцяў. Створаны верш будзе прачытаны не такім, якім быў напісаны, і тым ня менш прапаноўваецца чытачам з дакладным веданнем пра гэта. Мніва — галоўная чалавечая творчасць. Прычым гэты занятак людзей выглядае аднолькава дзіўна на любой рацыянальнай асноведзі, ад адвайты да аб’ектна-арыентаванага праграмавання.
Мніва, рэчаіснасць, што лепіцца з рэчыва іншага чування, называецца на санскрыце māyā. Гэтае слова, утворанае ад кораня mā (мераць, ствараць, будаваць) літаральна значыць “збудову, твор” і тлумачыцца як тое, “чым ствараецца, беспрысутна паказваецца” нешта. З аднаго боку, ілюзорнасць зманнасць вытворнага супрацьстаіць тут ісціне першаснага і пратворнага. Гліна — існая, а гаршчок — мніва. Золата — існае, завушніца — мніва. Род — існае, усё іншае — мніва.
Щан̇кара тлумачыць ілюзію на прыкладзе чалавека, што глядзіць на вяроўку, прымае яе за зьмяю і пужаецца. rajju-sarpavad ātmānaṃ jīvaṃ jñātvā bhayaṃ vahet — “Як змяю за вяроўку прызнаўшы Сябе за жывое, ён спараджае страх…” (Ātmabodhaḥ 27). Або на прыкладзе слупа, які здалёк падаецца чалавекам, а пры набліжэнні вяртаецца ў сваю сапраўдную існасць. sthāṇau puruṣavad bhrāntyā kṛtā brahmaṇi jīvatā, jīvasya tāttvike rūpe tasmin dṛṣṭe ni vartate — “Нібы слуп здалёк чалавекам, жывым бытам Род падаецца, калі ж бачаць тойсную яву, адно ў другім спанікае” (Ātmabodhaḥ 45).
І змяя, і вяроўка належаць да аднаго парадку, узроўню вядомага. Гледачам у тэатры паказваюць вяроўку, а яны бачаць змяю. І гэтая другая змяя належыць ужо да іншага, невядомага паверху існавання, бо рэчывам для яе выступае чуванне гледача. І тут мніва разварочвае перад намі свае бясконцыя магчымасці. Зляпіць з гэтага рэчыва мы можам усё, што толькі можам уявіць; даць існаванне ўсяму, што мы пажадаем. І ў гэтым змысле, māyā — гэта не ілюзорны вытвор, а канструктыўная цэль, што паверх за паверхам будуе складаную рэчаіснасць. Тое, дзеля чаго ўсё наведванне тэатру і задумана. Складанне вядомага дае ў выніку больш за свае складнікі.
Cвятло зноў запальваецца, гледачы і акторы пакідаюць залю і сцэну. Што цяпер з тым агульным зманам, які яны толькі што стварылі? Навошта ўсё гэта было? Свет стаў большы. Гледачы зносяць з сабой з тэатру новую змяю і новую вяроўку, каб пазнаць іх зноў, гледзячы новае прадстаўленне. Мніва зноў і зноў надбудоўваецца на мніве. З птушынага палёту над долам рэчаіснасці шалёная пераканаўчая чыннасць чалавецтва выглядае як бліскучая будаўнічая чыннасць шматпавярховага мурашніка мніва.
Страчана і знойдзена
Аповесць пра праяву свету разгортваецца вакол “страчанага і знойдзенага”. Першай дзеяй з’яўляецца сустрэча і міг пазнавання, што вяртае позірк у перагляд былога, а затым зноў адбываецца ў канцы.
Героі пастылага і нуднага жыцця, каханкі, ці кола сяброў, або баявая секта, ці ўсё разам узятае, расстаюцца дзеля пошуку новага, і сустракаюцца зноў незнаёмымі, забываюць сябе, каб сябе ўзгадаць. Гэта аповесць пра тое, як узнікае новае з абмежавання поўнага, пра тое, як новае ўвогуле стаецца магчымым, пра забыццё і ўзгад, пра гульню ўвогуле.
Раўналежна разгортваецца іншы аповед, працінаючы першы як уток аснову. Кола багоў у выраі ад няма чаго рабіць ці разнастайнасці дзеля, вырашае пагуляць у людзей, смяротных, прыдумляе сюжэт і ўвасабляецца, прыкладам, у баявую секту, ці каханкаў, ці кола кансерватыўных рэвалюцыянераў, аб'яднаных дзеля апошняй рэвалюцыі. І згубіўшы памяць пра сваю несмяротнасць, з пакутна-асалодным самаадданнем яны граюць свае ролі, парушаючы ўсе дамоўленыя правілы.
Героі сустракаюцца ў часе апошняй бітвы, на парозе новага дзіўнага свету, якому адылі ненаканавана ўвогуле быць, пазнаюць адно аднаго, забытае ўзгадваецца ўсё разам, і ў гэты міг з таго самага стаецца яшчэ болей. Тое самае вяртаецца паўнатой, але забытае і ўзгаданае дадаецца да паўнаты. Паўната перапаўняецца і пераўзыходзіць сябе.
І тут багі прачынаюцца. Гэты міг прачыну — пазнавання іншых і пазнавання сябе, самаяднання, перапаўнення і пераліцця праз край — верхаванне, самая іста аповесці.
Адзінае і поўнае расстаецца з сабой, стаецца ўсім і забывае сябе, зноў з сабой сустракаецца, і пазнаўшы сябе, стаецца яшчэ большым, пераліваючыся праз свой край. Чуйнае (cit) знаходзіць сябе існым (sat). Існае і чуйнае супадае шчасным (ānanda).
matsthāni sarvabhūtāni — “Ува мне стаяць усе быты...” (Bhagavad-gītā 9.4) na ca matsthāni bhūtāni — “І не ўва мне ўсе быты” (Bhagavad-gītā 9.5). Спярша прамаўляецца сказ, які пасьля цалком адмаўляецца. Сцьверджанне ставіцца і здымаецца. Колькі было, гэтулькі мелася б і застацца, але насамрэч стаецца болей. Дадаецца трэцяе выказванне, што не магло бы быць выказана інакш.
Тое, што здаецца дадатным, быццём, праявай, сцверджаннем, гісторыяй, для першаснай паўнаты, існага з’яўляецца адмоўем, яе змяншэннем, яго забыццём. І тое, што для праявы і быцця з’яўляецца адмоўем, канцом і росчынам, для паўнаты існага з’яўляецца станоўем, яе вяртаннем. Але вяртаецца больш, чым было аднята. Дадаецца трэцяе, раней непрысутнае.
Слова brahman утвараецца з пратвору bṛh, што мае два асноўныя змыслы — расці (vṛddhau) і мовіць (śabde). Мова мігціць сцвярджэннем і адмаўленнем, і ўсякі раз толькі ўзрастае гэтым.
pūrṇam adaḥ pūrṇam idaṃ pūrṇāt pūrṇam udacyate, pūrṇasya pūrṇam ādāya pūrṇam evāvaśiṣyate — “Поўнае тое, поўнае гэтае, ад поўнага поўнае паходзіць, ад поўнага поўнае адняўшы, поўнае яшчэ і застаецца” (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 5.1.1) З паўнаты існага выяўляецца паўната бытнага, і калі паўната бытнага вяртаецца ў паўнату існага, яшчэ адна паўната дадаецца. Трэці вымер, што ствараецца выпраявай дадаецца да першага, калі другі здымаецца. Паўната можа толькі поўніцца, бо спыненая паўната ўжо ня поўная, абмежаваная сваім спынам. Паўната можа быць толькі дзейнай, актыўнай паўнатой, пульсуючай паўнатой самаявы. Вечнае вяртанне — гэта вяртанне не толькі таго самага, але яшчэ большага.
Гледачы прыходзяць у тэатр дзеля здзіўлення і прыносяць з сабой свет, што складаецца з вядомага — іх звычайнага жыцця. Аднак, свет актораў таксама складаецца толькі з вядомага — выдатна вывучаных роляў, добра знаёмага сцэнарыя, дэкарацыяў і складу выканаўцаў. Прычым, вядомае абодвух гэтых светаў — насамрэч аднаго парадку. Гасне святло, і сустрэча двух светаў вядомага спараджае невядомае. У чуваннях гледачоў узнікае мніва, ілюзія, не зводная да дэкарацыяў, словаў і рухаў актораў, існае іншага парадку, дзеля з’яўлення якога ўсе ўдзельнікі сабраліся ў адным месцы.
Дзед лічыць, што добра ведае гэты свет — што было, тое і будзе, няма нічога новага пад сонцам. Усё, што чакае ў жыцці яго нашчадкаў, яму здаецца загадзя прадвызначаным. Але ён сядае і распавядае ўнуку гісторыю, падобную на праўду. Той слухае спярша з цікавасцю, затым са здзіўленнем і захапленнем, пакуль у канцы гісторыі з расчараваннем не разумее, што дзед яго папросту разыграў. Пакуль ён быў у гэтай гульні, ён быў рэчывам для існавання нечага тонкага новага. Лацінскае слова illusio паходзіць ад кораня ludo (гуляць) азначае ўласна “розыгрыш, быццё ў гульні” (in-lusio). Навошта чалавек, спавядаючы рэлігію вядомага, стараецца здзівіць, стварыць невядомае ў іншых?
Адна з самых дзіўных рысаў чалавечага роду — гэта жаданне пераконваць адно аднаго. Што заўгодна, але ўпэўнена нешта ўпіхваць сваім бліжнім. Каб там, з таго боку, у існаванні якога па вялікім рахунку няма ніякай пэўнасьці, адбылося нешта дзіўнае, новае, невядомае. І гэта ня проста жаданьне пакінуць свой сьлед, адпячатак у іншым — бо з гэтага боку ніколі не ясна, што тут я і што тут сваё. Гэта і не радасць архітэктара, што бачыць дасканалае ўвасабленне свайго намыслу ў рэчыве.
Жаданне пераканаць, перакінуць мяч на той бок пляцоўкі, стварыць мніва ў іншым чуванні нясе ў сабе веер нечаканасцяў. Створаны верш будзе прачытаны не такім, якім быў напісаны, і тым ня менш прапаноўваецца чытачам з дакладным веданнем пра гэта. Мніва — галоўная чалавечая творчасць. Прычым гэты занятак людзей выглядае аднолькава дзіўна на любой рацыянальнай асноведзі, ад адвайты да аб’ектна-арыентаванага праграмавання.
Мніва, рэчаіснасць, што лепіцца з рэчыва іншага чування, называецца на санскрыце māyā. Гэтае слова, утворанае ад кораня mā (мераць, ствараць, будаваць) літаральна значыць “збудову, твор” і тлумачыцца як тое, “чым ствараецца, беспрысутна паказваецца” нешта. З аднаго боку, ілюзорнасць зманнасць вытворнага супрацьстаіць тут ісціне першаснага і пратворнага. Гліна — існая, а гаршчок — мніва. Золата — існае, завушніца — мніва. Род — існае, усё іншае — мніва.
Щан̇кара тлумачыць ілюзію на прыкладзе чалавека, што глядзіць на вяроўку, прымае яе за зьмяю і пужаецца. rajju-sarpavad ātmānaṃ jīvaṃ jñātvā bhayaṃ vahet — “Як змяю за вяроўку прызнаўшы Сябе за жывое, ён спараджае страх…” (Ātmabodhaḥ 27). Або на прыкладзе слупа, які здалёк падаецца чалавекам, а пры набліжэнні вяртаецца ў сваю сапраўдную існасць. sthāṇau puruṣavad bhrāntyā kṛtā brahmaṇi jīvatā, jīvasya tāttvike rūpe tasmin dṛṣṭe ni vartate — “Нібы слуп здалёк чалавекам, жывым бытам Род падаецца, калі ж бачаць тойсную яву, адно ў другім спанікае” (Ātmabodhaḥ 45).
І змяя, і вяроўка належаць да аднаго парадку, узроўню вядомага. Гледачам у тэатры паказваюць вяроўку, а яны бачаць змяю. І гэтая другая змяя належыць ужо да іншага, невядомага паверху існавання, бо рэчывам для яе выступае чуванне гледача. І тут мніва разварочвае перад намі свае бясконцыя магчымасці. Зляпіць з гэтага рэчыва мы можам усё, што толькі можам уявіць; даць існаванне ўсяму, што мы пажадаем. І ў гэтым змысле, māyā — гэта не ілюзорны вытвор, а канструктыўная цэль, што паверх за паверхам будуе складаную рэчаіснасць. Тое, дзеля чаго ўсё наведванне тэатру і задумана. Складанне вядомага дае ў выніку больш за свае складнікі.
Cвятло зноў запальваецца, гледачы і акторы пакідаюць залю і сцэну. Што цяпер з тым агульным зманам, які яны толькі што стварылі? Навошта ўсё гэта было? Свет стаў большы. Гледачы зносяць з сабой з тэатру новую змяю і новую вяроўку, каб пазнаць іх зноў, гледзячы новае прадстаўленне. Мніва зноў і зноў надбудоўваецца на мніве. З птушынага палёту над долам рэчаіснасці шалёная пераканаўчая чыннасць чалавецтва выглядае як бліскучая будаўнічая чыннасць шматпавярховага мурашніка мніва.
Страчана і знойдзена
Аповесць пра праяву свету разгортваецца вакол “страчанага і знойдзенага”. Першай дзеяй з’яўляецца сустрэча і міг пазнавання, што вяртае позірк у перагляд былога, а затым зноў адбываецца ў канцы.
Героі пастылага і нуднага жыцця, каханкі, ці кола сяброў, або баявая секта, ці ўсё разам узятае, расстаюцца дзеля пошуку новага, і сустракаюцца зноў незнаёмымі, забываюць сябе, каб сябе ўзгадаць. Гэта аповесць пра тое, як узнікае новае з абмежавання поўнага, пра тое, як новае ўвогуле стаецца магчымым, пра забыццё і ўзгад, пра гульню ўвогуле.
Раўналежна разгортваецца іншы аповед, працінаючы першы як уток аснову. Кола багоў у выраі ад няма чаго рабіць ці разнастайнасці дзеля, вырашае пагуляць у людзей, смяротных, прыдумляе сюжэт і ўвасабляецца, прыкладам, у баявую секту, ці каханкаў, ці кола кансерватыўных рэвалюцыянераў, аб'яднаных дзеля апошняй рэвалюцыі. І згубіўшы памяць пра сваю несмяротнасць, з пакутна-асалодным самаадданнем яны граюць свае ролі, парушаючы ўсе дамоўленыя правілы.
Героі сустракаюцца ў часе апошняй бітвы, на парозе новага дзіўнага свету, якому адылі ненаканавана ўвогуле быць, пазнаюць адно аднаго, забытае ўзгадваецца ўсё разам, і ў гэты міг з таго самага стаецца яшчэ болей. Тое самае вяртаецца паўнатой, але забытае і ўзгаданае дадаецца да паўнаты. Паўната перапаўняецца і пераўзыходзіць сябе.
І тут багі прачынаюцца. Гэты міг прачыну — пазнавання іншых і пазнавання сябе, самаяднання, перапаўнення і пераліцця праз край — верхаванне, самая іста аповесці.
Адзінае і поўнае расстаецца з сабой, стаецца ўсім і забывае сябе, зноў з сабой сустракаецца, і пазнаўшы сябе, стаецца яшчэ большым, пераліваючыся праз свой край. Чуйнае (cit) знаходзіць сябе існым (sat). Існае і чуйнае супадае шчасным (ānanda).
matsthāni sarvabhūtāni — “Ува мне стаяць усе быты...” (Bhagavad-gītā 9.4) na ca matsthāni bhūtāni — “І не ўва мне ўсе быты” (Bhagavad-gītā 9.5). Спярша прамаўляецца сказ, які пасьля цалком адмаўляецца. Сцьверджанне ставіцца і здымаецца. Колькі было, гэтулькі мелася б і застацца, але насамрэч стаецца болей. Дадаецца трэцяе выказванне, што не магло бы быць выказана інакш.
Тое, што здаецца дадатным, быццём, праявай, сцверджаннем, гісторыяй, для першаснай паўнаты, існага з’яўляецца адмоўем, яе змяншэннем, яго забыццём. І тое, што для праявы і быцця з’яўляецца адмоўем, канцом і росчынам, для паўнаты існага з’яўляецца станоўем, яе вяртаннем. Але вяртаецца больш, чым было аднята. Дадаецца трэцяе, раней непрысутнае.
Слова brahman утвараецца з пратвору bṛh, што мае два асноўныя змыслы — расці (vṛddhau) і мовіць (śabde). Мова мігціць сцвярджэннем і адмаўленнем, і ўсякі раз толькі ўзрастае гэтым.
pūrṇam adaḥ pūrṇam idaṃ pūrṇāt pūrṇam udacyate, pūrṇasya pūrṇam ādāya pūrṇam evāvaśiṣyate — “Поўнае тое, поўнае гэтае, ад поўнага поўнае паходзіць, ад поўнага поўнае адняўшы, поўнае яшчэ і застаецца” (Bṛhadāraṇyaka-upaniṣad 5.1.1) З паўнаты існага выяўляецца паўната бытнага, і калі паўната бытнага вяртаецца ў паўнату існага, яшчэ адна паўната дадаецца. Трэці вымер, што ствараецца выпраявай дадаецца да першага, калі другі здымаецца. Паўната можа толькі поўніцца, бо спыненая паўната ўжо ня поўная, абмежаваная сваім спынам. Паўната можа быць толькі дзейнай, актыўнай паўнатой, пульсуючай паўнатой самаявы. Вечнае вяртанне — гэта вяртанне не толькі таго самага, але яшчэ большага.
