“Час збіраць косці”
Мінск: “Кнігазбор”
Пра кнігу:
У новую кнігу лаўрэата Дзяржаўнай прэміі Беларусі імя Я. Коласа Віктара Казько ўвайшлі аповесці «Час збіраць косці», «Прахожы», «І нікога, хто ўбачыць мой страх». Аўтар запрашае чытачоў далучыцца да падарожжа пакручастымі сцежкамі чалавечае памяці, дзе будзённасць перагукаецца з трывожным сном, поўным прарочых і сімвалічных праяваў, заклікае прыслухацца да глыбокіх філасофскіх, месцамі містычных, а ў выніку заўсёды аптымістычных і жыццесцвярджальных думак і развагаў.
Пра аўтара:
Віктар Казько — беларускі празаік. Нарадзіўся ў 1940 годзе. Першыя апавяданні апублікаваў у 1971 годзе. Спачатку пісаў на рускай, затым на беларускай мове. Выдаў аповесці «Високосный год» (1974), «Здравствуй и прощай» (Масква, 1976), «Две повести» (1977), «Суд у Слабадзе» (аповесць і апавяданні, 1978), раманы «Неруш» (1983), «Хроніка дзетдомаўскага сада» (1987), кнігі прозы «Выратуй і памілуй нас, чорны бусел» (1991), «Бунт незапатрабаванага праху» (2009), «Час збіраць косці» (2014) і інш.
Лаўрэат прэміі Ленінскага камсамола (1977, за кнігу «Добры дзень і бывай»), Дзяржаўнай прэміі Беларусі імя Я. Коласа (1982, за аповесць «Суд у Слабадзе»). У 2009 годзе — лаўрэат прэмій «Гліняны Вялес» (за кнігу прозы «Бунт незапатрабаванага праху») і «Залаты апостраф». Піша на беларускай і рускай мовах.
Час збіраць косці. Урывак
...Сёння ж даравальная нядзеля, з дакорам сказаў ён сам сабе і ўсхапіўся, саскочыў з ложку. Перавярнуў крэсла з лекамі і кубкам вады на запіў іх напагатове. Нарабіў такога грукату, што прачнуліся і сын, і нявестка.
— Усё, усё, хопіць. Даволі ўгравацца. Перазімаваў жа, сыне. Скажы, перазімаваў?
— Перазімаваў, — пагадзіўся сын.
— Ну і дзякуй Богу, што не нарабіў вам клопату ў маразы. Гэта ж мёрзлую зямлю дзяўбсці... У прамарожаную зямельку... Холадна ж...
— Не чаўпі абы чаго,— спыніў яго сын. I ён не стаў яго аспрэчваць.
— Не буду, не буду... Паеду да хаты.
— Гэта да якой хаты? — здзіўлена выйшла са спальні нявестка. — Шчэ ж непраезна і непраходна. Шчэ ж снег, шчэ ж холад. Хата стаіць акалелая. Зіма. I мядзведзь спіць. I курка не нясецца, бо певень яе таксама яшчэ не прачнуўся...
— Не. Рабіць трэба. Трэба пачынаць. Марац ужо ж.
Сын прамоўчаў. Ведаў бацьку: надумаў што, убіў у галаву — колам не выб’еш. I лепш не пярэчыць. Старому ды малому, як і дурному, лепш саступіць, даць волю. А галаву яны скруцяць сабе самі. Але калі пра гэта добра ведаюць амаль усе мужчыны, то другая палавіна чалавечага роду толькі-толькі падбіраецца да такой мудрасці. Нявестка і так, і гэтак спрабавала ўгаварыць яго застацца, пачакаць сапраўднага цяпла. Ён, хоць і ўдзячны ёй, не паддаўся. Тады яна амаль загадала мужу.
— Нечага вылежвацца. Ідзі па машыну ў гараж. Адвязі, дапамажы ўжо...
— Каб я вар’яту дапамог памерці...
— Не перажывай, акалею і сам. Ён усё ж іменна на гэта і спадзяваўся. І, відаць, дарэмна.
— Так, — акалееш сам, — пагадзіўся з ім сын.
Але калі ён ужо быў на аўтобуснай, сын знайшоў яго там і сказаў, што ідзе ў гараж па машыну. Лепш вярнуцца дамоў і пачакаць яго тут ці ехаць у гараж разам з ім. I адтуль... Але яны абодва ўжо закусілі губу: адной жа пароды.
— Ідзі, ідзі пад бок жонкі, да дзяцей. Сёння я не буду паміраць. Сёння я яшчэ не гатовы.
— Што ты, як дзяцел, дзяўбеш зранку адну і тую ж шышку, — зазлаваў нават сын. — Глядзі, наклічаш.
Ён ледзь супакоіў і адгаварыў яго валэндацца з машынай. Паедзе аўтобусам, бо сапраўды глупства на тое і глупства, каб тварыць яго асабіста і па сваёй ахвоце. Адно папрасіў, каб праз дзень сын пазваніў маці і паведаміў, дзе ён і што. Старая, як і ён, зімавала ў горадзе, толькі ў дачкі.
— Глядзі, не забудзься, звані заўтра. Бо гэта ж варона адразу кінецца следам. А я хоць адзін дзень ды адпачну ад вас.
А дзень сапраўды выдаўся спраўны... Ён не пашкадаваў, што адмовіўся ад сынавай дапамогі. Такі дзень кожны чалавек павінен пражыць толькі сам-насам, каб разабрацца, а то і паўшчуваць, прыструніць сябе. Адзін ці два такіх выпадае сярод году. Гарадскія дымы, нібы прывязаў хто да заводскіх труб. Яны саромеліся аказаць сябе, але не наважваліся і пазбавіць завод дыхання. І заводскае дыханне нагадвала дзіцячае, немаўляці, што не аказваючы сябе праляжыць на адным бачку і гадзіну, і дзве, зранку да абеду, ад абеду да заходу сонца самага доўгага дня.
Неба і па-над горадам, і па-над сялом, лесам і полем, як аднекуль з чыстага космасу, прыцягнулі, апусцілі над зямелькай. Так зіхаціць яно ўстаялым спелым блакітам і маладым, трошкі яшчэ колкім і шурпатым вясновым ранкам. I снег, хаця мо ўжо і апошні, таксама малады, але ўжо шчытна спрасаваны адліжнай ноччу і дзённым сонечным цяплом. Сырадойна белы і крышачку ружовы, як малако адразу пасля ацёлу каровы. Каля прасёлку ў полі з непрыбранымі яшчэ дагэтуль сціртамі жытнай саломы на той снег і нагой паткнуцца ніякавата.
Здаецца, то прылёг на сыходзе зімы хтосьці рослы і магутны, і хоць жывых такіх не бывае, і ён не кратаецца, а ўсё роўна ўжытна парна дыхае ў нізіне сівенькім ціхім ракітавым ды вербалозным туманком, ад якога дзе-нідзе лёгка кучаравіцца змеценая ад снегу, але прыхопленая лятучай праталай ранішняй шэранню высокая пожня. I ніхто, апроч таго, хто ў дарозе, не ведае — толькі ён, толькі ён — што гэта неўпрыкмет падабралася і стаілася сярод поля, прыпала, прытулілася да зямлі, каб набыць дужасці і моцы сама, жалобная і бессаромная вясна. I то не жаўрук цененька пазвоньвае, заблытаны ў блакіт неба, а нябачная воку вясна выпрабоўвае, разганяе зімовы сон зямлі, падае свой прарочы голас ужо цяжарным пад лёдам рэкам, аціхламу, набрыняламу прадвеснімі краскамі лесу.
I ён слухаў той голас, падтакваў яму ўсімі атожылкамі радасна напятай душы. I ўсцешваўся сваёй прадбачлівасцю, а мо нават і мудрасцю. Ужо трэці дзень стаіць такая пагода. Трэці дзень угравае зямельку сонейка, а гэта значыць, і яго хату. I яна ўжо зусім не акалелая. Вясновае сонца нікому і нічому не дасць акалець. Ні дрывамі, ні брыкетам за тры, а мо і болей дні хату так не ўгрэеш, як гэта ў адзін дзень здатна зрабіць сонца. I ён яшчэ ў дарозе, а хата ўжо ад страхі да прызбы пачынае жмурыцца і пазяхаць, разамлелая пад вясновым мяккім сонцам, і сам ён, што марцаўскі кот, мружыць вока і пазяхае. I ў яго, і ў яго хаты салодка кружыцца галава.
Гэта маладое кружэнне і гарачы ўсплёск радасці крыху прыглухлі, прытухлі на самым падыходзе да селішча, на рагу яго ўжо сотак. Адно толькі заставалася метраў дваццаць-трыццаць збочыць з набітай, укатанай дарогі і па цаліку, па снезе, падняцца ўгору, адчыніць весніцы і прыпасці ілбом да непадсочана звекавалых бярвенняў, што і гэтым днём пусцілі густую бурштынавую слязу. Павінны пусціць, як і ён, бо жывы ў іх яшчэ не забруснелы звярыны подых лесу, хваёвай жывіцы, на людскія пакаленні зберажонай яго продкам. I памяць аб ім таксама жыве ў чысціні стрыжнёвай цвердзі кожнага бервяна. Таму так і прыкідваецца хата да чалавека, а той да схону прыкіпае да яе.
Толькі паспеў ён так светла падумаць пра сваю хату, як сціхла песня жаваранка ў небе. Яна знікла даўно ўжо, толькі ён таго не чуў, бо сам упадобіўся жаваранку. А тут нанесла на яго чалавека.
I ён спалохаўся ды так, што збіўся з нагі, спыніўся, крыху адступіў назад і знерухомеў. Белы свет з яго гукамі, галёканнем, крыкамі і спевамі — рыкам гармоніка ці баяна, буркаценнем бубна і грукатам барабана, плачам скрыпкі і чыімсьці брыдкім і нахабным спеўным голасам і агрэсіўнымі пахамі прыпаленых мясных шашлыкоў уварваўся яму ў душу.
А дарогу яму заступіла яго суседка — старая па прозвішчы і імені Фенька. Мо якраз яе менш за ўсё ён і хацеў бачыць. Не сказаць, каб яна ўжо вельмі якая там брыдкая з твару, ці норавам няўдалая, не падыходзячая да вёскі. Гуляшчая, п’юшчая ці лайдакаватая. Усё наадварот.
Здолела баба і пры сталым веку, у добрых ужо гадах захаваць і твар, і цела. Праўдзівей, не твар, а тварык. Быў ён гожанькі, але ж нейкі ўжо надта мізэрны. Маленькія вочкі, маленькія шчочкі і носік маленькі, і роцік невялічкі. I ўсё гэта па-людску, па-жаночы самай прыродай, без парфумы, зразумела, пафарбавана, адпаведна малой плошчы твару не без густу прыстасавана і прымеркавана. Не, кабета яшчэ хоць куды. А гаспадыня якая, а што працавітая — тут ужо і гаворкі не можа быць: і з сябе, і з таго, хто здуру ўздумаў раўнацца з ёй, — гізунты выцягне. На калгасных палетках, калі пасля камбайну, Фенька прыйшла іх перакопваць — ужо нікому рабіць нечага было, ні адна бульбіна ў зямлі не здолела схавацца. З кожнай соткі Фенька цягнула сабе на падворак ці не столькі, колькі насыпаў у калгасныя бурты бульбакапальнік.
I пры ўсім гэтым не ляжала ў яго да руплівай бабулі душа. Асабліва, калі ўнучка прыйшла пагуляць з яго ўнукам і на развітанне сказала:
— Вы не бярыце больш малако ў маёй бабулі, бо яна яго вадой разбаўляе з калодзежу.
I вось гэтая бабуля першай сустрэлася яму па дарозе да хаты. Знак быў нядобры. Але ж што здарылася, тое ўжо здарылася. Нікуды не дзенешся, і нягожа было прайсці моўчкі ці толькі паздароўкацца і не прыпыніцца пагаварыць. Зіму ж не бачыліся. І як жа гэта, каб душа з душой не павіталіся. Не страпянуліся, як дзве птушкі, якія толькі-толькі вярнуліся з выраю да свайго кубла. Не ўспомнілі, што было ўчора і што абавязкова маецца быць заўтра, хто паспеў памерці ўжо, хто толькі збіраецца на той свет...
