“Ніякай літасці Альгерду Б.”
Мінск: “Галіяфы”
Пра кнігу:
Улетку 2013 году, вярнуўшыся з Гамбурга ў Мінск, аўтар гэтай кнігі пачаў весці штотыднёвую калонку на сайце кампаніі “Будзьма беларусамі!” budzma.by. У выніку амаль за год ім было напісана блізу сарака эсэ, прысвечаных самым розным праявам беларускага жыцця. Культура і гісторыя, літаратура і кіно, мроі і спадзяванні, асабістае і грамадскае, вечнае і надзённае, Беларусь як частка Еўропы і Еўропа як беларускі сон — вось толькі некаторыя з тэмаў, якія зрабіліся вызначальнымі для гэтай кнігі. Кнігі пра сваё, напісанай тут і цяпер.
Пра аўтара:
Альгерд Бахарэвіч — пісьменнік і перакладчык. Нарадзіўся ў 1975 годзе ў Мінску. У 1997 годзе скончыў філалагічны факультэт БДПУ, працаваў настаўнікам, журналістам. Аўтар кніг прозы “Практычны дапаможнік па руйнаванні гарадоў” (2002), “Натуральная афарбоўка” (2003), “Ніякай літасці Валянціне Г.” (2006), “Праклятыя госці сталіцы” (2008), “Сарока на шыбеніцы” (2009), “Малая медычная энцыклапедыя Бахарэвіча” (2011), “Гамбургскі рахунак Бахарэвіча” (2012), “Шабаны. Гісторыя аднаго знікнення” (2012), “Каляндар Бахарэвіча” (2014), “Ніякай літасці Альгерду Б.” (2014), “Дзеці Аліндаркі” (2014). Паасобныя творы А. Бахарэвіча перакладзены на нямецкую, чэшскую, украінскую, балгарскую, славенскую, рускую мовы. Лаўрэат літаратурнай прэміі “Гліняны Вялес” за 2002 год. Паводле апытання інтэрнэт-сайта “Новая Еўропа” Бахарэвіч быў названы найлепшым беларускім пісьменнікам 2006 года. “Малая медычная энцыклапедыя Бахарэвіча” ўвайшла ў шорт-ліст прэміі Ежы Гедройца-2012, а “Гамбургскі рахунак Бахарэвіча” — у шорт-ліст той жа прэміі 2013 года, абедзве кнігі занялі па выніках другое месца сярод намінаваных на прэмію кніг.
Могілкі кіндэрсюрпрызаў
Ёсць казкі для харошых дзяцей. Для паслухмяных, добрых і старанных. А ёсць казкі для дзяцей беларускамоўных. Тых, хто маму і тату не слухаецца. Такіх можна не шкадаваць, будзе ім навука. Філалагічная. З элементамі этнаграфіі і прыродазнаўства.
“…Пачухаў селянін патыліцу. Шкада яму стала вала. Ды і араць не будзе на чым. Сам жа сахі не пацягнеш.
Вось ён і пачаў прасіцца ў мядзведзя:
“Дай, — кажа, — хоць загон дакончу. А ты схадзі гэтым часам за мяжу, у быльнёг, адпачні там”.
Дзіця адчувае да мядзведзя павагу. Схадзі за мяжу… Мядзведзь, няйначай, мае візу ў пашпарце, сапраўдную візу з пячаткай. Магчыма, нават бясплатную, гадавы шэнген. А дзеянне гэтай інтрыгоўнай гісторыі адбываецца, відавочна, на дзяржаўнай граніцы. Можа, нават беларуска-літоўскай, чаму б і не. А Быльнёг — гэта, напэўна, гарадок на тым баку, такі сабе Більнікяй. І мядзведзь ідзе туды, прабіраецца паўз кардоны і блокпосты, крочыць у імжы між застаў. Адпачыць у Еўрасаюзе, па крамах пашвэндацца, піва пакаштаваць, нармальнага мёду прыкупіць. Яму што, ён з візай. Як тата з мамай.
Гэта — з відавочнага. Натуральна, учэпістае дзіцячае вока адзначыць у тэксце загадкавую саху, пра якую нам вядома няшмат: што яе “сам не пацягнеш”. Дзеці — таленавітыя стварэнні, з фантазіяй у іх усё як мае быць. Тая саха абавязкова ўявіцца ім у выглядзе цяжка нагружаных санак. Быццам Ягайла з малодшай групы, Францішак-Кушаль са старэйшай, а таксама тоўстая Еўфрасіння з суседняга пад’езда ўселіся кучай на гэтыя саначкі, а табе іх трэба зацягнуць на гару… Што й казаць, нялёгкая гэта работа. Не лягчэйшая, чым цягнуць з выкапанага дарослымі балота мёртвага бегемота сэнсу.
Ну ладна: што такое “селянін”, кожны навіслы над галавою дарослы як-небудзь яшчэ здолее патлумачыць. Бо над галавою ў дзіцяці вісіць не толькі ён са сваімі чытанкамі, але і ягоная якая-ніякая вышэйшая адукацыя, што прадугледжвае які-ніякі інтэлект. Праўда, пытанне “А мы на лецішчы — таксама сяляне?” застанецца хутчэй за ўсё без адказу. Такой бяды. Галоўнае, са словам “араць” наогул ніякіх праблем няма. Калі мама сварыцца на тату, яна на яго “арэ”. А ён яе за гэта лямантуе. І хочацца плакаць і схавацца, бы той мядзведзь, дзесьці ў Еўрасаюзе. Які пачынаецца проста пад канапай.
У ніжнім, дзіцячым свеце адкуль усё бачыцца інакш.
Няма словаў: патлумачыць гарадскому дзіцяці, што такое “саха”, “мяжа” і як “канчаюць загоны”, бывае і карысна і важна. Але цуд літаратуры знікае. Гэта тое самае, калі б табе хацелася прачытаць раман, а цябе прымушалі чытаць спецыяльны даведнік. Ясная рэч, што бываюць даведнікі, што чытаюцца як раманы, але ўсяму свой час і сваё ўчадзенне.
Слоўнік — толькі працяг казкі.
Урывак пра мішку, саху і мяжу ўзяты з адной беларускай дзіцячай чытанкі. Кніжкі, створанай з найлепшымі памкненнямі не найгоршымі людзьмі. Але ў краіне, дзе большасць насельніцтва даўно жыве ў гарадах, такая агралітаратура для дзяцей ужо не працуе. Гэткія казкі, дарма што народныя, нагадваюць настальгічны сон дарослага, які некалі пераехаў у “места”, ды так яго і не палюбіў.
А што дзіцяці да дарослых сноў? Ці мала што там можна пабачыць пасля адзінаццатай вечара. Можа, штосьці такое, ад чаго ў дзіцяці траўма будзе — на ўсё жыццё. Літаратура — наогул траўматычны занятак. А дзіцячая — экстрэмальна небяспечны. Тут аступіўся — і канец: або ў пошласць, або ў нетры неразумення, або проста ў пустату. У забыццё. Дзіцячы розум шмат што проста ігнаруе, пакідаючы сабе толькі адно: цуды.
Добра, з народнымі казкамі яшчэ куды ні йшло. Усё ж яны зазвычай — выкрышталізаваная ў часе літаратура, якую часцей за ўсё разгортваюць занадта рана, а пачынаюць чытаць па-сапраўднаму занадта позна. Значна страшнейшая казка аўтарская.
Некалі я зрабіў для сябе даволі прыкрае адкрыццё. Па Беларусі блукаюць сотні дзіцячых псеўдапісьменнікаў, якія почасту яшчэ і самі сабе выдаўцы: іхны бізнэс — вырабляць для дзетак розную стракатую, кепска зарыфмаваную хрэнь, намазаную фальшывым дыснэем і ўпакаваную ў глянец. Аднаго такога “чукоўскага з ліцэнзіяй” я знаў даволі блізка. Яго звалі Генадзь. Ён ездзіў па садках і школах і прадаваў свае няздарныя вершыкі на добрай паперы. Ты бачыў гэтыя кніжачкі. Яны прадаваліся ледзь не ў кожным кіёску. І цяпер, пэўне ж, прадаюцца. Генадзеў бізнэс квітнеў. Ах, якія качачкі, курачкі, русалачкі!.. Атручаныя дзеці, гэтыя самыя бяспраўныя ў свеце чытачы, тупа ўзіраліся ў зыркія малюнкі. Дзядзя Гена класці хацеў на густ, талент і розум. А побач з ім па той жа вялікай патрэбе ўладкаваліся педагогі і бацькі. Ліцэнзія ёсць — значыць, усё окэй. Купіла мама коніка, а конік без нагі…
Кожнае пранікненне дарослага ў той ніжні, дзіцячы свет мусіць быць аперацыяй амаль хірургічнай. Але дарослыя лезуць і лезуць. Хаця самі наўрад ці б пагадзіліся легчы пад нож хірурга-аматара, для якога гэты занятак — не больш чым хобі.
…Памылка большасці дарослых у тым, што яны лічаць дзіця недачалавекам, якому можна ўпіхнуць пад выглядам мастацтва розную чухню. Як шкляныя пярлінкі дзікунам. Кітайскія цацкі з таннага пластыку. Недалюдзі гавораць абы-як — значыць, для іх і пісаць можна абы-як. Яны ж дзеці. А дзеці мусяць есці кашу. Нават калі яна з пенапласту.
Дзеці — не дэбілы. У нечым яны разумнейшыя за нас. Я ім зайздрошчу: калі іх яшчэ не паспелі атруціць, калі не напіхалі ў галовы інфармацыі, якая мелася замяніць сабою цуд — дзеці беспамылкова адрозніваюць сапраўднае мастацтва ад падробкі. Можна напіхаць у твор для дзяцей колькі заўгодна камп’ютараў, мабільнікаў, білбордаў і пад’ёмных кранаў — а выйдзе ўсё роўна пра саху і касу, пядзі на дзве, калі браць пад увагу мастацкую вартасць.
Аднак і валу ясна: каб займацца дзіцячай літаратурай, мала і аднаго таленту — трэба захаваць у сабе дзіця. Фармулёўка не зусім мужчынская, але няхай яна будзе адплатай за цытату з аднаго непаліткарэктнага надмагільнага надпісу, які хочацца тут прывесці. “Я выканаў сваю простую задачу, калі даў хаця б хвіліну радасці хлопчыку, які ўжо напалову мужчына, і мужчыну, які яшчэ напалову хлопчык”. Так, кажуць, гучыць эпітафія на магіле Артура Конана Дойла. Каб пісаць для дзяцей, трэба назаўжды заставацца дзіцем. Умець бачыць свет дзіцячымі вачыма — і чуць яго вялікімі дзіцячымі вушамі. На якія яшчэ ні разу не насоўвалі ні чапец, ні каску. Для дзяцей мусяць пісаць дзеці. Нават калі ім пад пяцьдзясят і яны шызафрэнікі са стомленымі вачыма і дзвюма судзімасцямі. Інакш выходзіць мёртва. Мёртвая літаратура для жывых дзяцей.
Пісаць кепскія дзіцячыя кніжкі — гэта такі від педафіліі… Прыгадваецца Хармс. Найлепшы, як на мяне, дзіцячы аўтар у гісторыі расійскай літаратуры. Хармс дзяцей цярпець не мог. Проста-такі ненавідзеў. Сваіх не меў і заводзіць не збіраўся. Магчыма, таму, што сам да смерці заставаўся дзіцем. Не дзіваком, а проста дзіцем. Дзеці маюць права ненавідзець дзяцей. А дарослыя не. Дзеці вершы Хармса любілі і любяць. Бо ён чуў як яны і бачыў як яны. Ён не пісаў, што “сам я хлопчык-беларус”. І пра Ягайлу не пісаў, і пра сцяг. Ён пісаў пра не менш важныя рэчы:
дун дун,
— пісаў ён, —
дири дон,
дун дун
дири дон,
дун дун.
І дзеці яго разумелі. А дарослыя саджалі ў турму.
Ці маем мы сваіх хармсаў? Ну, прынамсі аднаго я ведаю. А яшчэ ведаю, што добрыя дзіцячыя кніжкі, якія выйшлі за апошняе дзесяцігоддзе, можна пералічыць па пальцах. “Прыгоды Какоса-Маракоса” у маім рэйтынгу будуць на першым месцы. Яшчэ былі “Капітан Танака”, народныя казкі, асобныя вершы нашых паэтаў-сераднячкоў. З уласнага бацькоўскага досведу — найлепш чыталіся пераклады: “Карлсан-з-даху” і “Піпі Доўгая Панчоха”, гісторыя пра пацучка-мігранта, “Дыктатар”, “Ферда Мураш”… А гісторыі пра мядзведзяў з візамі і саху ў загоне, на жаль, нікога не зацікавілі. Хаця маглі б: у іншы час і іншым месцы, якіх нам ужо ніколі не вярнуць.